Αφιέρωμα στον Γιάννη Ξενάκη επιμέλεια κειμένου:Ρένα Τζωράκη

 

"Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ":
1 Ιανουαρίου 1983 "Μονόγραμμα Γιάννης Ξενάκης"

Εισαγωγική ομιλία του Ιάννη Ξενάκη στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού σε συναυλία με έργα του που δόθηκε την Πέμπτη 26 Μαΐου 1983



Σαν σήμερα  29-5 -1922,γενέθλια μέρα του Γιάννη Ξενάκη, ένας  από τους πιο πρωτοποριακούς συνθέτες του 20ού αιώνα. 

Ένα αληθινά, επαναστατικό πνεύμα, που τόλμησε  να ασκήσει ανοιχτή κριτική στην τότε επικρατούσα τάξη. Ο Ξενάκης  Υπήρξε ο πρώτος που υλοποίησε τη σύζευξη τεχνών και επιστημών. Εμπνεύστηκε  από τη φύση, την Αρχαία Ελλάδα, τα βιώματά του, τα φυσικά μοντέλα και τα μαθηματικά.
Η μουσική του ηφαιστειογενής και χθόνια, αφαιρετική, Απολλώνια,ταυτόχρονα όμως και Διονυσιακή, καθώς φέρει μεγάλη εσωτερική ένταση και αγκαλιάζει με δυναμικότητα  όλες τις αισθήσεις...Πρωτοπόρος  θεμελιωτής της μουσικής σε νόμους ανεξάρτητους από χρονικές περιόδους και αισθητικές αποτιμήσεις. 
 Η μουσική για κείνον  ήταν εθνικό θέμα και αναρωτιόταν κατά πόσο αυτή διατηρούσε επαφές με την παραδοσιακή της ταυτότητα. Ταυτόχρονα, οι αριστερές του απόψεις τον έκαναν να αναρωτιέται και για τη γενικότερη πολιτική της διάσταση: Το κατά πόσο δηλαδή η μουσική διατηρεί την επαφή της με το λαό.


Βιογραφικά στοιχεία:

Γεννήθηκε στις 29 Μαΐου 1922 στη Βράιλα της Ρουμανίας.
Γιος του Κλέαρχου Ξενάκη από τη Νάξο, φανατικού λάτρη της όπερας και της Φωτεινής Παύλου, πιανίστριας από τη Λήμνο. Το 1932 ο πατέρας του τον έστειλε στην Ελλάδα, στις Σπέτσες. Εκεί, στην Κοργιαλένιο σχολή, έκανε τα πρώτα του μαθήματα μουσικής και γνώρισε τη μουσική συνθετών όπως ο Μπετόβεν και ο Μπραμς. Στην ηλικία των 18, ξεκινά σπουδές στην Πολυτεχνική σχολή ενώ παράλληλα σπουδάζει αρμονία και αντίστιξη με ένα μαθητή του Αλεξάντερ Σκριάμπιν, τον Αριστοτέλη Κουντούροφ.

Αγαπημένοι του φιλόσοφοι ήταν ο Πλάτωνας και ο Μάρξ. Εμπνευσμένος από αυτούς, έλαβε μέρος στην αντίσταση και στο αντιναζιστικό κίνημα και φυλακίστηκε από τους κατακτητές. Στο τέλος του 1944 τραυματίστηκε από μια έκρηξη βόμβας, που παραμόρφωσε το πρόσωπό του και κατάστρεψε το αριστερό του μάτι. Το 1947 διέφυγε με ψεύτικα χαρτιά από την Ελλάδα, όντας καταδικασμένος σε θάνατο. Πήγε πρώτα στην Ιταλία και στη συνέχεια στο Παρίσι. Εκεί, εργάστηκε ως αρχιτέκτονάς, μαζί με το γνωστό Λε Κορμπυζιέ.

Το 1950, ο Ξενάκης γνώρισε τη σύζυγο του, την παρασημοφορημένη ηρωίδα της Γαλλικής Αντίστασης Φρανσουάζ, την οποία παντρεύτηκε το 1953.

Σαν άτομο, ήταν εσωστρεφής,μοναχικός,εργατικός,επίμονος και τον διέκρινε η αυτοπειθαρχία.
Λάτρης της ιδέας της Ελευθερίας,σαν γνήσια καλλιτεχνική φλέβα.
Προσπαθούσε πάντα να κρύβει  τις ευαισθησίες του και να μην είναι εμφανείς οι τραυματικές εικόνες από τηνπαιδική και νεανική του ηλικία.
Η υπερβολική εργατικότητα που τον διέκρινε, όμως, είχε ως αποτέλεσμα να διαβρωθεί η υγεία του, να αρρωστήσει τελικά από διαβήτη και να εγκαταλείψει τη σύνθεση το 1997.

Ο Ξενάκης πέθανε στο Παρίσι στις 4 Φεβρουαρίου 2001 στο Παρίσι.

Η Μουσική  Διαδρομή του Ξενάκη:

Στη Γαλλία ο Ξενάκης σπούδασε μουσική ως μαθητής του φημισμένου σύγχρονου Γάλλου μουσικοσυνθέτη Ολιβιέ Μεσσιάν. Την περίοδο εκείνη, στην Ελλάδα επικρατούσε η λεγόμενη «εθνική σχολή», στα πρότυπα των εθνικών σχολών των υπόλοιπων ευρωπαϊκών χωρών, με κύριο εκπρόσωπο τον Καλομοίρη. Ο Ξενάκης δεν επικροτούσε το έργο αυτής της σχολής, το οποίο χαρακτήριζε ως απλό εξευρωπαϊσμό της ελληνικής λαϊκής παράδοσης. Στην Ευρώπη οι μουσικές εξελίξεις είχαν περάσει σε νέα επίπεδα, και ο μόνος εν Ελλάδι συνθέτης που τα μελετούσε εκείνη την περίοδο ήταν ο Γιώργος Σκαλκώτας. Ο Ξενάκης λοιπόν πίστευε πως θα μπορούσε να ανακαλύψει ένα δρόμο ο οποίος θα κατόρθωνε να συνδυάσει την ελληνικότητα της μουσικής με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά μουσικά επιτεύγματα. Όλος ο νεανικός ενθουσιασμός του, διοχετεύτηκε προς αυτή την κατεύθυνση.

Την περίοδο εκείνη, επικρατούσαν στη Γαλλία τρεις πρωτοποριακές τάσεις στη μουσική: Στην πρώτη ανήκει ο Ολιβιέ Μεσσιάν και ο Ξενάκης. Η δεύτερη είναι η σειραϊκή μουσική, η οποία είναι η επικρατέστερη τάση της περιόδου. Υπάρχει μάλιστα αρκετός δογματισμός για την αναγκαιότητα αυτής της τάσης. Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του κύριου εκπροσώπου της, Πιέρ Μπουλέζ: «Όποιος συνθέτης δεν κατανοεί την αναγκαιότητα της σειραϊκής μουσικής, μας είναι ανώφελος». Και στην Τρίτη ανήκει ένα άλλο είδος μουσικής, η λεγόμενη «συγκεκριμένη μουσική».

Η τάσεις του όμως αυτές δεν κράτησαν πολύ. Ήδη, από το 1953 –54, όπου και έγραψε τις Μεταστάσεις, πρότεινε να ασχοληθούμε με τη μουσική ως ήχο, και όχι ως σχέσεις ήχων όπως γινόταν μέχρι τότε. Να ανακαλύψουμε δηλαδή την αντικειμενική σημασία του ήχου. Η συνθετική απλοϊκότητα της σειραϊκής μουσικής, ωθησε τον Ξενάκη σε μια νέα συνθετική πρόταση. Το 1955 – 56, έγραψε τα Πιθοπρακτά, όπου ουσιαστικά εισήγαγε τον λογισμό των πιθανοτήτων στη μουσική. Ένας νέος δρόμος για το συνδυασμό των επιστημών και των τεχνών φανηκε να ανοίγεται.Το 1958, πραγματοποιήθηκε η παγκόσμια έκθεση των Βρυξελών, όπου στο περίπτερο της Φίλιπς που έχτισε ο Ξενάκης για λογαριασμό του Λε Κορμπυζιέ, παρουσιάστηκε το πολύτεχνο θέαμα (με μουσική, εικόνες και φωτισμό) «Ηλεκτρονικό Ποιήμα» Η μουσική σύνθεση, ήταν του Έντγκαρ Βαρέζ. Ο Ξενάκης συμμετείχε στην εικονοσύνθεση και στη σύνθεση του φωτισμού ενώ συνέθεσε και ένα έργο που ονόμασε «Συγκεκριμένο ΠΟΥ», το οποίο συνόδευε την είσοδο των επισκεπτών στο περίπτερο. Έτσι, ένα νέο μεγάλο βήμα πραγματοποιήθηκε προς αυτό που ο συνθέτης ονόμαζε «Πολύτεχνη δημιουργία». Η τεχνολογία πήρε τη θέση της μέσα σ’ αυτήν και πολλά από τα επόμενα έργα του συνθέτη θα ακολουθούσαν τη φιλοσοφία του συνδυασμού των τεχνών, της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Ανάμεσα στα έτη 1958 και 1965, ο Ξενάκης ανέπτυξε τις θεωρίες του σχετικά με τις εφαρμογές της θεωρίας των πιθανοτήτων στη μουσική. Παρομοίαζε τη μουσική που συνθέτει εκείνη την περίοδο με το βούϊσμα των τζιτζικιών, με το χαλάζι, με τις πολιτικές διαδηλώσεις. Επίσης, για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε για τη μουσική σύνθεση Ηλεκτρονικός Υπολογιστής (Αχορρίψεις, 1956 – 57).

Από τις αρχές της δεκαετίας του 60, η σκέψη του Ξενάκη επεκτάθηκε. Οι μαθηματικές του αναζητήσεις, τον οδήγησαν στον ασπασμό της θεωρίας των ομάδων. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, υπάρχει μια αξιωματική, η οποία ενοποιεί όλα τα φαινόμενα. Ο συνθέτης μετέφερε τη θεωρία αυτή στη μουσική, προσπαθώντας όχι μόνο να πρωτοτυπήσει δημιουργικά, αλλά και να επαναπροσδιορίσει όχι μόνο το ρόλο αλλά και τον ορισμό της.

Την περίοδο εκείνη, ο Ξενάκης μένει στο Δυτικό Βερολίνο, με υποτροφία του ιδρύματος Φορντ και της Γερουσίας της πόλης και αφοσιώθηκε αποκλειστικά στη μουσική. Όμως οι αρχιτεκτονικές του ανησυχίες δεν παύουν και έτσι έκανε την πρόταση που έγινε γνωστή ως «κοσμική πόλη», μια ακόμη ουτοπική για την εποχή της κατάσταση. Σε αυτή την πόλη, ο Ξενάκης οραματίστηκε τεράστια συσσώρευση κόσμου, πολιτιστική έξαρση αλλά το πιο τρελό: ελάχιστη περιφέρεια αλλά ύψος πάνω από πέντε χιλιόμετρα. Ένας σύγχρονος πύργος της Βαβέλ, ή μήπως η αγωνία ενός ανθρώπου να ενωθεί με τον Ουρανό και την Θεϊκή καταγωγή του όσο το δυνατόν πιο γρήγορα;

Επίσης στη δεκαετία του 60, ασχολήθηκε για πρώτη φορά με τη μουσική επένδυση αρχαίας τραγωδίας. Η πρώτη του δουλειά πάνω σε αυτό τον τομέα, ήρθε μετά από μια παραγγελία του Μάνου Χατζηδάκη για τις Ικέτιδες, παράσταση που ανέβηκε στην Επίδαυρο τον Ιούλιο του 64. Ακολούθησε η Ορέστεια του Αισχύλου(1965-66) και η Μήδεια του Σενέκα(1967). Στις μουσικές επενδύσεις αυτές, ο Ξενάκης εφάρμοσε όλα τα συμπεράσματα και τις μεθόδους που είχε αναπτύξει στην έως τότε μουσική πορεία του.

Τη δεκαετία του 70, ήρθε επιτέλους η αναγνώριση. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, οργανώθηκε εβδομάδα «Ιάννης Ξενάκης». Κατά τη διάρκειά της, πραγματοποιήθηκαν τρεις συναυλίες στο Ηρώδειο, έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη, κατά τη διάρκεια της οποίας ακούγονται έργα του, καθώς και η ομιλία του «Επιστημονική σκέψη και Μουσική». Ο συνθέτης παρουσίασε την όλη πορεία του, την εναλλαγή των προβληματισμών του, τα αδιέξοδα και τις λύσεις του, έκανε ένα γενικό απολογισμό και έθεσε νέα ερωτήματα στο ελληνικό κοινό. Μετά την ομιλία, το κοινό κατέκλυσε τον Ξενάκη με ερωτήσεις σχετικά με την παγκοσμιότητα της μουσικής του και για την εξέλιξή της.

Που οφείλεται αυτή η ασύλληπτη έκταση του έργου του Ξενάκη; Το σίγουρο είναι, πως αν και ο ίδιος εφάρμοζε τη θεωρία των πιθανοτήτων, δεν την εφάρμοζε τυχαία. Που σημαίνει, πως η στάση του Ξενάκη προέρχεται από μια αντίστοιχη Κοσμοθεωρία. Ο Ξενάκης πιστεύει στην ύπαρξη νόμων στο Σύμπαν : Αυτούς τους νόμους έψαχνε να βρει, αυτούς προσπαθεί και να εφαρμόσει στη μουσική του. Δεν τον ενδιαφέρει ο εντυπωσιασμός και η πολυπλοκότητα, παρά μόνο η απλότητα της αλήθειας. Θεωρούσε την πολιτιστική παράδοση των ανθρώπων ως μια ενιαία οντότητα στην οποία συμμετέχουν όλοι. Γι’ αυτό, υπήρξε από τους πρωτεργάτες στη μελέτη και διάσωση της μουσικής παράδοσης των λαών.

Το 1981, ο Συνθέτης ορίζει τη μουσική ως την αποκρυστάλλωση της ανθρώπινης ευφυΐας. Αυτή, δεν αποτελεί μια εξειδικευμένη δραστηριότητα, προορισμένη να πληρεί συγκεκριμένες ανθρώπινες ανάγκες. Είναι ότι πιο γενικό κατέχει ο άνθρωπος. Συνεπώς, ο Μουσικός, αλλά και ο Καλλιτέχνης γενικότερα, οφείλει να βγει από τον νοητικό του περιορισμό και να αναζητήσει την σύμμειξη του με άλλες συγκεκριμένες εκφράσεις των γενικών νόμων, όπως ο χώρος της επιστήμης. Προτείνει λοιπόν ο συνθέτης τη δημιουργία μιας και μοναδικής επιστήμης, της «γενικής μορφολογίας», η οποία θα περιλαμβάνει ότι καλύτερο από τις συνειδητοποιήσεις της ανθρωπότητας.

Πολλές και ενδιαφέρουσες είναι οι φιλοσοφικές θέσεις στις οποίες κατέλήξε ο συνθέτης, μετά την μακροχρόνια μουσική θητεία του. Έθεσε το θέμα της πρωτοτυπίας στη μουσική, όχι απλά υπηρετώντας την ιδέα της καινοτομίας, αλλά θέτοντας το οντολογικά. Μέσα από αυτή, προσπαθησε να κατανοήσει αν είναι δυνατό να υπάρξει δημιουργία εκ του μηδενός, τόσο στις δράσεις της φύσης, όσο και του ανθρώπου. Είναι πραγματικά από τους λίγους συνθέτες που προσπαθησαν να διαφοροποιηθούν όχι μόνο από την παράδοση και τους άλλους συνθέτες, αλλά και από τους ίδιους τους εαυτούς τους!

Μέσα από τη μελέτη των παραδοσιακών πολιτισμών, και προσπαθώντας να βρει κοινούς παρανομαστές μεταξύ τους, τα αρχέτυπα δηλαδή των πολιτισμών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το σύμπαν είναι μια σπείρα. Προσπαθούσε επίσης έντονα να βρει μια απάντηση στο ερώτημα του τι εστί χρόνος. Η απάντηση που έδωσε είναι ότι ο χρόνος είναι απλώς μια άλλη διάσταση του χώρου την οποία εμείς ονομάζουμε διαφοροποιούμε. Στη μουσική του, ο χρόνος χρησιμοποιείται υπηρετώντας τη συγκεκριμένη αυτή θέση.

Ο Ξενάκης, είναι από τους λίγους μουσικούς – φιλόσοφους. Το έργο που μας έχει αφήσει, θυμίζει αρκετά έργα του παρελθόντος τα οποία όμως δεν έχουν γίνει κατανοητά, ούτε εφαρμόσιμα στις μέρες μας, όπως είναι η πολιτεία του Πλάτωνα - 2.500 χρόνια μετά τη συγγραφή της. Ας ελπίσουμε πως θα χρειαστεί λιγότερος χρόνος για να κατανοήσουμε τη μουσική του Ξενάκη, και πως το παράδειγμα του προβληματισμού του θα γίνει πρότυπο σκέψης και δράσης για τους ανθρώπους.

Τα λόγια του Διαχρονικά:

      " Πιστεύω ότι ο μέσος άνθρωπος, στον οποίο κι εγώ ανήκω, έχει κάποια στοιχεία δημιουργικότητας μέσα του, δηλαδή έχει ένα κομμάτι από τον Διόνυσο. Η σημασία της εφεύρεσης της σφηνοειδούς γραφής από τους Σουμερίους, 5000 χρόνια πριν, μπορεί να παραλληλιστεί με την εφεύρεση των υπολογιστών. Η ανθρωπότητα κάνει ένα μεγάλο βήμα προς τα μπρος στη δημιουργικότητα.

**    

    Δημιουργία σημαίνει βασικά νέο-κοίταγμα. Και από το νέο-κοίταγμα προκύπτουν νέες μορφές και νέες ιδέες. Οι νέες ιδέες μπορεί να φαίνονται αντίθετες με τις παλαιότερες. Αλλά στην ιστορία της τέχνης και των ιδεών, των ανθρώπινων σχέσεων, υπάρχει πάντα μια συνέχεια, όσο και αν νομίζει κανείς ότι μια επανάσταση δημιουργεί εντελώς νέα σχήματα. Τα νέα σχήματα έχουν ένα κομμάτι, ένα μέρος που ανήκει στο παρελθόν. Εντελώς καινούρια σχήματα δεν υπάρχουν πουθενά. Αυτό είναι μια αδυναμία και ταυτόχρονα μια υπόσχεση. Αδυναμία γιατί περιορίζει το ανθρώπινο μυαλό, το εμποδίζει να πετάξει σ΄ άλλους τόπους διαφορετικούς από εκείνους που βρίσκεται. Πρέπει να βασιστείς, να πατήσεις σε κάτι από πριν για να πας αλλού.

**

Ο "σοσιαλιστικός ρεαλισμός" ήταν ευνουχισμός και του λαού και των καλλιτεχνών. Θεωρούν ηλίθιο το λαό. Έτσι πρέπει ο καλλιτέχνης να κατέβει από το δικό του επίπεδο για να τον καταλάβουν. Και στην τέχνη και στην πολιτική είναι στείροι. Έχουν πισωδρομήσει, έχουν αφανίσει τον πολιτισμό. Είναι θαυμάσιος αυτός ο ρώσικος λαός, αλλά μ΄ αυτόν τον τρόπο έχει σταματήσει να δημιουργεί.

Η απώτερη επιδίωξη, η παγκόσμια νίκη του σοσιαλισμού, μου φαίνεται ουτοπία. Δεν πιστεύω ότι μπορεί να υπάρξει ισοτιμία και δικαιοσύνη γενικά. Δεν πιστεύω ότι μπορούν να υπάρξουν ίσες ευκαιρίες. Η ανθρωπότητα προχωρά όπως ένα πλατύ ποτάμι. Σ΄ ένα πλατύ ποτάμι υπάρχουν εσωτερικοί στρόβιλοι, ακόμα και αντίθετα ρεύματα. Το πλατύ ποτάμι συνεχίζει την πορεία του, αλλά υπάρχουν ένα σωρό εσωτερικές ανωμαλίες, που είναι η μη δικαιοσύνη, η μη ισότητα, οι άνισες ευκαιρίες. Ποτέ δεν μπορεί να εξαλείψει κανείς αυτές τις ανωμαλίες. Νομίζω πως παραβλέπετε την ίδια τη φύση του ανθρώπου. Αν ένας άνθρωπος έχει τη δύναμη να κάνει κάτι, θα το κάνει, έστω και σε βάρος των άλλων. Και αυτό δεν πρόκειται να το αποφύγουμε ποτέ.
**

 Να λοιπόν που η μουσική έχει άμεση σχέση, όχι μόνο με τα μαθηματικά, αλλά και με πολύ βαθύτερα προβλήματα, επιδιώξεις και πόθους του ανθρώπου, όπως είναι η επιθυμία της δημιουργίας. Είναι λοιπόν τόσο άρρηκτα δεμένη η μουσική με όλα τα θεμελιακά προβλήματα τα γενικότερα και τα ειδικότερα, από τα μαθηματικά μέχρι το γενικό όραμα που έχει ή που δεν έχει μπροστά της η ανθρωπότητα. Λείπουν πολλά οράματα. Χάθηκαν με το χαμό των Θρησκειών και η ανθρωπότητα προσπαθεί να τα αντικαταστήσει με άλλα.

 Η δική μας εποχή είναι πάρα πολύ σημαντική, γιατί είμαστε μάρτυρες όλων αυτών των ζυμώσεων, πρωτοφανών στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ίσως η μόνη περίοδος, που έχει κάποια αναλογία με τη σημερινή, είναι η Αλεξανδρινή, με αυτό το συγκερασμό των Θρησκειών, των ιδεών και των ιδεολογιών, με αυτή την οικουμενικότητα της εποχής, που στηρίχτηκε στη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού σε λαούς τόσο διαφορετικούς ανάμεσά τους και με τόσο διαφορετικές ιδέες. Δυστυχώς, ήρθε ο Χριστιανισμός και τα χάλασε όλα. 

 Οι Έλληνες καλλιτέχνες  πρέπει να δουλέψουν πρωτοποριακά. Να δημιουργήσουν έργα παγκόσμιας σημασίας. Μονάχα έτσι μπορούν να σταθούν. Χρειάζονται κότσια και δύναμη. 


**  

Η Τέχνη  είναι ενεργό στοιχείο στην κοινωνία. Έχω στο νου μου την επανάσταση στην ίδια την τέχνη. Ένας Μοντριάν είναι επαναστάτης. Ένας Πικασό είναι επαναστάτης, άσχετα από τις πολιτικές του ιδέες. Είναι επαναστάτης ένας επιστήμονας, που ανακαλύπτει μια καινούρια θεωρία ή ένας μαθηματικός σαν τον Γκαίνε που απάντησε σε ορισμένα πολύ βασικά ζητήματα των μαθηματικών και μολονότι είναι σχεδόν άγνωστος, η σημασία του είναι μεγάλη. Η επανάσταση, αυτό που λέμε επανάσταση, δεν αφορά μόνο τα πολιτικά ζητήματα και τα κοινωνικά, αλλά γενικά όλες τις ιδέες, όλες τις εκφράσεις του ανθρώπου. Και αυτό σχετίζεται για μένα με τη δημιουργία.  

Μέσα στον καπιταλισμό, όσο κι αν είναι κοντόφθαλμοι, υπάρχουν τα τελευταία χρόνια πολύ δημιουργικές πλευρές. Αναγκάστηκαν να λάβουν υπόψη τους τις αντιδράσεις - δεν είναι 19ος αιώνας. Η κεφαλαιοκρατία είναι δύναμη ανώνυμη, δύναμη κοινωνική, οικονομική και πολιτική, τεράστια. Παρ΄ όλα αυτά αναγκάστηκε να παραχωρήσει ορισμένα πράγματα, να δώσει μόρφωση. Στη Σοβιετική Ένωση από την άλλη μεριά, υπάρχει κατάπτωση της πρωτοβουλίας, της δημιουργίας. Εγώ, ας πούμε, μπόρεσα να δημιουργήσω μέσα στον καπιταλισμό, όπως και ν΄ ακούσω και να μάθω από άλλους. Αν είχα πάει στη Σοβιετική Ένωση θα ήταν εντελώς διαφορετικά. Δε θα είχα κάνει τίποτα απ΄ ότι έκανα. Η καταπίεση στις σοσιαλιστικές χώρες είναι ένα αντεστραμμένο κάτοπτρο. Η έλλειψη πρωτοβουλίας εμποδίζει την ανάπτυξη. Ο σοσιαλισμός πρέπει να σεβαστεί τις αντιθέσεις, έστω και ενάντια στο σύστημα. Θα΄πρεπε να γίνει μια σύγκλιση των δύο συστημάτων. Θα΄ταν το καλύτερο. Το βλέπω να γίνεται σε δυο-τρεις γενιές.  

 **

Η ιστορία μας διδάσκει ότι οι κοινωνικές εναλλαγές ποτέ δεν έχουν όμοια μορφή. Πώς λοιπόν πιστεύετε εσείς, ότι μπορεί να εγκαθιδρυθούν ορισμένες σχέσεις σαν αυτές που λέτε αιώνιες και έλεγα και εγώ, χωρίς αυτούς τους ανεμοστρόβιλους τους εσωτερικούς που γκρεμίζουν τα πάντα; Όχι. Η φύση του ανθρώπου δεν είναι τέτοια. Είναι σαν να θέλετε να αλλάξετε τη φύση του Ανθρώπου. Ίσως να γίνει αυτό με μια γενετική μετάλλαξη. Δεν ξέρω, αμφιβάλω. Είμαι τόσο απαισιόδοξος, γιατί οι αντιθέσεις είναι η κινητήρια δύναμη του ανθρώπου. Αν βρεθεί σε κοινωνία ισορροπημένη, θα ξεπέσει, θα χάσει τη δύναμή του και τη δημιουργικότητά του. 

Δεν υπάρχει, δεν θα υπάρξει ελεύθερη κοινωνία. Από τότε που εμφανίστηκε ο άνθρωπος στη γη, ξεχωρίζοντας από τα υπόλοιπα θηλαστικά, προσπάθησε να επεκτείνει τη δράση του, να δημιουργήσει και το δικό του περιβάλλον. Αυτό δεν είναι καινούριο, είναι παμπάλαιο, φαινόμενο που το βλέπουμε όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα φυτά, και στα ζώα και στην άψυχη ύλη ακόμα.
**

Βιβλιογραφία- Πηγές:

  Ιάννης Ξενάκης – «Κείμενα περί Μουσικής και Αρχιτεκτονικής.»
Βικιπαίδεια.