Ντιντερό μικρό αφιέρωμα μνήμης

Μέρα σαν την σημερινή, στις 5 Οκτωβρίου του 1713, γεννήθηκε ένας από τους πιο σημαντικούς γάλλους συγγραφείς και διανοητές του 18^ου αιώνα ο Ντενίς Ντιντερό.
Τι να πρωτογράψει κανείς για την πολυσύνθετη προσωπικότητά του Ντιντερό ;
Υπήρξε λόγιος, φιλόσοφος , μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας,

δοκιμιογράφος, κριτικός της λογοτεχνίας και της τέχνης, επιφανής φιλόλογος, εγκυκλοπαιδιστής και απ' τους κορυφαίους των διαφωτιστών που προετοίμασαν το έδαφος για τη Γαλλική Επανάσταση (1713 -1784).
Ο δημιουργός της περίφημης «Εγκυκλοπαίδειας» (1751-72).

Άθεος και υλιστής εναντιώθηκε στη δεισιδαιμονία και τη θρησκοληψία της εποχής του.

Ο Ντιντερό ήταν, από κοινού με τον Ζαν Νταλεμπέρ, ένα από τα κυριότερα μέλη των Εγκυκλοπαιδιστών στη Γαλλία, ονομασία που τους αποδόθηκε λόγω της συμβολής τους στη συγγραφή της "Εγκυκλοπαίδειας", η οποία αποσκοπούσε να αποτελέσει μια πλήρη επιτομή της φιλοσοφικής και επιστημονικής γνώσης της εποχής.
Μαζί με τον Βολταίρο και τον Ρουσσώ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους συγγραφείς του 18ου αιώνα.
Πολύ περισσότερο από εκείνους, ο Ντιντερό ενσάρκωνε την πιο προοδευτική πτέρυγα της σκέψης του Διαφωτισμού, μια θέση που προερχόταν από την πεποίθησή του ότι ο σκεπτικισμός για όλα τα θέμα «είναι το πρώτο βήμα προς την αλήθεια.
Από τον 19ο αιώνα, τα «ανακαλυφθέντα» κείμενα άρχισαν να εμπνέουν προσωπικότητες όπως ο Γκαίτε, ο Χέγκελ και ο Νίτσε.
Ο Μαρξ τον ανέφερε σαν τον αγαπημένο του συγγραφέα.
Το ίδιο και ο Φρόιντ που ήταν μεγάλος του θαυμαστής.

Γόνος ενός σιδερά από την πόλη Λανγκρ (Langres), διδάχτηκε από Ιησουίτες κληρικούς και σπούδασε στη Σορβόννη, από όπου αποφοίτησε το 1732 ως νομικός.
Από νωρίς όμως έχασε το ενδιαφέρον του για το νομικό επάγγελμα και προτίμησε να ασχοληθεί με γλώσσες, λογοτεχνία, φιλοσοφία και μαθηματικά.

Τα μυθιστορήματά του διαβάζονται ακόμα και σήμερα στον 21ο αιώνα.
Έγραψε ακόμα θεατρικά έργα και κριτικές εργασίες.

Η τσαρίνα Αικατερίνη της Ρωσίας τον κάλεσε να υποβάλει προτάσεις για το εκπαιδευτικό σύστημα της Ρωσίας και γι' αυτό ο Ντιντερό έμεινε τα χρόνια 1773-1774 στην Πετρούπολη.
Στα ύστερα δημοσιεύματά του ασχολήθηκε επίσης με πολιτικά ζητήματα και θεωρείται από τους πνευματικούς πατέρες της επερχόμενης Γαλλικής Επανάστασης.

Μικρό βιογραφικό:

Ο Ντιντερό μεγάλωσε στην πόλη Λανγκρ στην Καμπανία της Γαλλίας και ήταν ο μεγαλύτερος γιος ενός ευκατάστατου σιδερά. Έλαβε μόρφωση σε σχολείο Ιησουιτών και στη συνέχεια πήγε στο Παρίσι για να συνεχίσει την φοίτηση του. Το 1732 διέκοψε τις σπουδές του ως θεολόγος και άρχισε μια νέα ζωή στη γαλλική πρωτεύουσα, γνωρίζοντας πολλούς διανοούμενους της εποχής, όπως τον Ζαν λε Ροντ ντ' Αλαμπέρ και τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Άρχισε να γράφει και να μεταφράζει αγγλικά χειρόγραφα στα γαλλικά.
Λίγο αργότερα γνώρισε μια νεαρή πλύστρα, και θέλοντας να την παντρευτεί, ζήτησε την άδεια του πατέρα του, όπως ήταν συνηθισμένο εκείνη την εποχή. Εκείνος δεν συμφώνησε και αποφάσισε να τον κλείσει σε μοναστήρι. Η αντιπάθεια του Ντιντερό προς τον θεσμό των μοναστηριών και την εκκλησία γενικότερα ίσως πηγάζει από αυτό το γεγονός, μια αντιπάθεια η οποία μεγάλωσε όταν η αδερφή του κλείστηκε οικειοθελώς σε ένα μοναστήρι και εκεί αρρώστησε ψυχικά.

Όταν δραπέτευσε από το μοναστήρι που τον είχε κλείσει ο πατέρας του επέστρεψε στο Παρίσι και παντρεύτηκε την νεαρή πλύστρα μυστικά. Σύντομα απέκτησαν μαζί μια κόρη, η οποία όμως πέθανε πολύ πρόωρα. Αργότερα γεννήθηκαν δύο γιοί, οι οποίοι πέθαναν επίσης πρόωρα. Μόνο μια κόρη που γεννήθηκε το 1753 επέζησε.

Η "Εγκυκλοπαίδεια"

Καθώς είχε συγγράψει την ιστορία των αρχαίων Ελλήνων και ένα ιατρικό λεξικό, το 1746 ο Ντιντερό προσκλήθηκε από έναν γνωστό Παριζιάνο εκδότη να μεταφράσει την αγγλική εγκυκλοπαίδεια "Cyclopaedia, or Universal Dictionary of the Arts and Sciences". Ο Ντιντερό αποφάσισε να μην περιοριστεί μόνο στους δύο τόμους αυτού του έργου, αλλά να το επεκτείνει σημαντικά, προσθέτοντας σε αυτό όλες τις γνώσεις της εποχής. Σε αυτό το έργο τον βοήθησαν και άλλοι διανοούμενοι και φίλοι του, κυρίως ο Ντ' Αλαμπέρ, που ήταν μαθηματικός και φυσικός επιστήμονας, αλλά και πολύ γνωστά πρόσωπα όπως ο Μοντεσκιέ και ο Βολταίρος.

Το 1749 αναγκάστηκε να διακόψει, εξαιτίας κάποιων γραπτών που είχε δημοσιεύσει παλαιότερα και στα οποία ασκούσε κριτική στην Εκκλησία. Φυλακίστηκε για μικρό χρονικό διάστημα. Αργότερα αποφάσισε να αφήσει πολλά έργα του ανέκδοτα, για να μη θέσει σε κίνδυνο τη συνέχιση της "Εγκυκλοπαίδειας" (Encyclopédie).

Το 1750 δημιούργησε ένα προσπέκτους (Prospectus), με το οποίο καλούσε άτομα από όλη την Ευρώπη να βοηθήσουν στη συγγραφή αυτού του κολοσσιαίου έργου. Ήδη το 1751 εμφανίστηκαν οι δύο πρώτοι τόμοι της "Εγκυκλοπαίδειας" ή "Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων" (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers, par une société de gens de lettres), από έναν κύκλο συγγραφέων. Η επιτυχία του έργου στα βιβλιοπωλεία ήταν πολύ μεγάλη, οι Ιησουίτες όμως και πολλοί κληρικοί διέγνωσαν μια αντιχριστιανική τάση στο έργο αυτό και πέτυχαν με βασιλική διαταγή την απαγόρευση του έργου.

Επειδή όμως η μαρκησία ντε Πομπαντούρ, η ερωμένη του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΕ', κατείχε μια εξαιρετικά σημαντική θέση, επηρέασε υπέρ της "Εγκυκλοπαίδειας" πολλούς υπουργούς και άλλα πρόσωπα με επιρροή, ώστε τελικά εκδόθηκαν, παρά την απαγόρευση που ίσχυε από το 1753 έως το 1756, τέσσερις νέοι τόμοι.

Η πίεση όμως των αντιπάλων της "Εγκυκλοπαίδειας" αυξήθηκε, και έτσι το 1758 επήλθε μια νέα απαγόρευση. Ακόμη και ο πάπας δεν ενέκρινε το έργο. Η "Εγκυκλοπαίδεια" όμως σημείωσε τεράστια επιτυχία όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη και, καθώς η γαλλική κυβέρνηση εισέπραττε πολλά χρήματα από την πώληση αντιτύπων της στη Γηραιά ήπειρο, ενθάρρυνε τον Ντιντερό και τους υπόλοιπους Εγκυκλοπαιδιστές να συνεχίσουν τη συγγραφή της. Ο Ντιντερό έγραψε και τους υπόλοιπους δέκα τόμους, μαζί με πέντε τόμους εικονογραφήσεις μέχρι το 1765, αποσύρθηκε όμως - μετά από είκοσι χρόνια συγγραφής - και άφησε στους συνεχιστές του να εκδώσουν και τους υπόλοιπους τελευταίους τόμους με εικόνες. Όπως και οι υπόλοιποι τόμοι της "Εγκυκλοπαίδειας", έτσι και αυτοί συνέβαλαν στη μεγάλη φήμη και τη διάδοση του έργου σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Φιλοσοφία, κριτική, θέατρο και μυθιστορήματα

Παράλληλα με την "Εγκυκλοπαίδεια" ο Ντιντερό συνέγραφε και άλλα έργα. Το 1746 ολοκλήρωσε το έργο του "Φιλοσοφικές σκέψεις" (Pensées philosophiques). Το 1749 φυλακίστηκε εξαιτίας του συγγράμματός του "Γράμμα για τους τυφλούς" (Lettre pour les aveugles). Το 1751 έγινε μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών στο Βερολίνο. Ως φυσικός επιστήμονας, ο Ντιντερό ασχολήθηκε με το έργο του "Σκέψεις για την ερμηνεία της φύσης" (Pensées sur l'interprétation de la nature), στο οποίο τάσσεται υπέρ των πειραμάτων και κατά των θεωρητικών ψευδορασιοναλιστικών ιδεών του Καρτέσιου.

Έγραψε επίσης θεατρικά έργα, όπως το "Φυσικός γιος" (Fils naturel) το 1757 και το "Πατέρας της οικογένειας" (Le Père de famille) το 1758. Όσον αφορά τα μυθιστορήματα, το πιο γνωστό και συνάμα το πιο επιτυχημένο του είναι "Η μοναχή" (La religieuse), το οποίο περιγράφει τα πάθη και τις δυσκολίες μιας γυναίκας που δε θέλει να είναι μοναχή.

Βιβλιογραφία :

- Φιλοσοφικές σκέψεις (Pensées philosophiques, 1746)

- Ο περίπατος του σκεπτικιστή (La promenade du sceptique, 1747)

- Τα αδιάκριτα κοσμήματα (Les bijoux indiscrets, 1748)

- Γράμμα για τους τυφλούς προς χρήσιν όσων βλέπουν (Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient, 1749)

- Γράμμα για τους κωφάλαλους (Lettre sur les sourds et muets, 1751)

- Σκέψεις για την ερμηνεία της φύσης (Pensées sur l'interprétation de la nature, 1753)

- Ο νόθος γιος (Le fils naturel, 1757)

- Ο πατέρας της οικογένειας (Le Père de famille, 1758)

- Λόγος σχετικά με τη δραματική ποίηση (Discours sur la poésie dramatique, 1758)

- Η μοναχή (La religieuse, 1760)

- Ο ανιψιός του Ραμό (Le neveu de Rameau, 1761-1776)

- Το όνειρο του Ντ' Αλαμπέρ (Le rêve de D'Alembert, 1769)

- Ζακ ο μοιρολάτρης και ο αφέντης του (Jacques le fataliste et son maître,1771)

- Αυτό δεν είναι ένα διήγημα (Ceci n'est pas une conte, 1772)

- Réfutation d' Helvétius (Ανασκευή του Ελβέτιου), 1774

- Supplément au Voyage de Bougainville (Συμπλήρωμα στο "Ταξίδι" του Μπουγκενβίλ, 1775)

- Δοκίμιο πάνω στις βασιλείες του Νέρωνα και του Κλαυδίου (Essai sur les règnes de Claude et de Néron, 1778)

- Το παράδοξο του ηθοποιού (Paradoxe sur le comédien), μεταξύ 1770-1778, μεταθαν. έκδοση 1830.

Τι πρέσβευε ο Ντιντερό;

Καταδίκαζε απερίφραστα την υποδούλωση Αφρικανών, προκαλούσε τις αντιλήψεις της εποχής περί θρησκευτικής αγαμίας και επιβεβλημένης αφιέρωσης στον Θεό, ενώ διασκέδαζε με την πιθανότητα ο υλισμός να αρνούταν τελικά την ελεύθερη βούληση.

Εξάλλου, ως ένθερμος εμπειριστής, αμφέβαλε και για τις δικές του πεποιθήσεις. Ένας από τους πιο αξιομνημόνευτους εκκεντρικούς ολόκληρης της λογοτεχνίας, μιλούσε προκλητικά για την ομορφιά του κακού, τις χαρές του κοινωνικού παρασιστισμού και το δικαίωμα να αναζητεί κανείς τον εαυτό του όπως επιθυμεί.

Εν ζωή ο Ντιντερό φυλακίστηκε για ορισμένα βιβλία του ενώ αμέσως μετά τον θάνατό του το μεγαλύτερο μέρος του έργου καλύφθηκε από σκοτάδι καθώς χαρακτηρίστηκε σαν αιρετικό και προκλητικό.

"Η αμφιβολία είναι το πρώτο βήμα στον δρόμο της φιλοσοφίας."

Θεωρούσε τον ιδεαλισμό αλλόκοτο σύστημα, το οποίο δεν μπορούσε να δημιουργηθεί παρά από κάποιον τυφλό, ήταν ανεπιφύλακτα υπέρ του υλιστικού αθεϊσμού.

Κατά την άποψή του η ύλη είναι το θεμελιακό στοιχείο όλων των πραγμάτων, είναι ποιοτικά πολύμορφη, βρίσκεται σε συνεχή κίνηση, έχει την ιδιότητα της εξέλιξης και της ανάπτυξης.
Πίστευε πως η συνείδηση είναι η ανώτερη ιδιότητά της, πως η ψυχή δεν μπορεί να χωριστεί από το σώμα.
Ο Ντιντερό προσπαθεί να συνδέσει οργανικά τη φιλοσοφία με την επιστήμη, να θεμελιώσει επιστημονικά τις θέσεις και τα συμπεράσματά του. Στη σκέψη του συναντάμε και αρκετά στοιχεία διαλεκτικής, δεν έφτασε όμως στην ιδέα της ανάπτυξης από το ανώτερο στο κατώτερο, από το απλό στο σύνθετο, ως αποτέλεσμα της πάλης των αντιθέτων.

Σημαντικές είναι οι πολιτικές του αντιλήψεις. Είναι κατά της απόλυτης μοναρχίας και του φεουδαρχικού συστήματος, το οποίο, κατά την άποψή του, δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της ανθρώπινης νόησης και του φυσικού δικαίου και δε δικαιώνει την ύπαρξή του.
Ο Ντιντερό ζητά την εγκαθίδρυση ενός ορθολογικού κοινωνικού συστήματος.
Η κριτική του φεουδαρχισμού είναι κριτική από την ηθική σκοπιά.
Το ανήθικο φεουδαρχικό καθεστώς μπορεί να παραμεριστεί και να εξαλειφθεί με την εκπαίδευση, τη γνώση, την ανεύρεση της αλήθειας από τον άνθρωπο. Μάχεται για τη μόρφωση του λαού, καταδικάζει το σκοταδισμό, τη θρησκεία, την εκκλησία που στηρίζει τη φεουδαρχική μοναρχία, αρνείται την ύπαρξη του θεού, θεωρώντας παραμύθι τη δημιουργία του κόσμου από μια υπερφυσική δύναμη.

Στην ουσία, όμως, η κοινωνική του αντίληψη είναι ιδεαλιστική, μιλάει για τον άνθρωπο γενικά και αφηρημένα ως φυσικό ον, ως μέρος της φύσης και όχι ως κοινωνικό ον, δε βλέπει τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής, τις κοινωνικές τάξεις και την ταξική πάλη, δεν αντιλαμβανόταν τα κοινωνικά φαινόμενα που διέπονται από αντικειμενικούς νόμους αντικειμενικά και επιπλέον δεν κατανόησε τις κοινωνικές ρίζες που γέννησαν και διατηρούν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Τόνιζε χαρακτηριστικά:
«Πάρε από έναν χριστιανό το φόβο της κόλασης και θα του πάρεις την πίστη».

Ο φόβος της κόλασης είναι δηλαδή κύρια αιτία της πίστης. Κατανόησε όμως τη στενή σχέση ανάμεσα στο θρόνο και τον άμβωνα, γι” αυτό η πολιτική σημασία των θρησκευτικών του αντιλήψεων συνίσταται στο ότι αυτές αποτέλεσαν τη βάση για την άρνηση της θεϊκής καταγωγής της βασιλικής εξουσίας, της κοινωνικής ανισότητας και της υποταγής της επιστήμης στη θρησκεία.

Η παρακαταθήκη του Ντιντερό:

Η κληρονομιά που άφησε ο Ντιντερό στο σύγχρονο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό έγκειται κυρίως στο ότι δίδασκε, στο πνεύμα του Διαφωτισμού, το δικαίωμα του ατόμου να καθορίζει την πορεία της ζωής του.
Βέβαια, το είδος της ελευθερίας που περιέγραψε διαφέρει σημαντικά από τη σημερινή κατανόηση της ελευθερίας.
Το μήνυμά του αφορούσε στη διανοητική χειραφέτηση από τις δεδομένες αυθεντίες (θρησκευτικές, πολιτικές, κοινωνικές) και κυρίως υπέρ του γενικότερου συμφέροντος της κοινωνίας.

Ακόμη περισσότερο από τον Ζαν Ζακ Ρουσό και τον Βολταίρο, ο Ντιντερό ενσάρκωνε την πιο προοδευτική πτέρυγα της σκέψης του Διαφωτισμού, μια θέση που προερχόταν από την πεποίθησή του ότι ο σκεπτικισμός για όλα τα θέμα «είναι το πρώτο βήμα προς την αλήθεια».

Εξάλλου, ως ένθερμος εμπειριστής, αμφέβαλλε και για τις δικές του πεποιθήσεις.
Ένας από τους πιο αξιομνημόνευτους εκκεντρικούς ολόκληρης της λογοτεχνίας, μιλούσε προκλητικά για την ομορφιά του κακού, τις χαρές του κοινωνικού παρασιστισμού και το δικαίωμα να αναζητεί κανείς τον εαυτό του όπως επιθυμεί.

Εν ζωή ο Ντιντερό φυλακίστηκε για ορισμένα βιβλία του ενώ αμέσως μετά το θάνατό του (31 Ιουλίου 1784) το μεγαλύτερο μέρος του έργου καλύφθηκε από σκοτάδι καθώς χαρακτηρίστηκε ως αιρετικό και προκλητικό.

Λόγια Σοφίας του Ντιντερό: