Τρόποι που οι παλιοί μεταλαμπάδευαν τις γνώσεις τους στα παιδιά τους…

"Τρόποι που οι παλιοί μετέδιδαν τις γνώσεις τους στα παιδιά τους."

Κείμενο - Φωτογραφία:Γεώργιος Χουστουλάκης

Οι γονείς στην Κρήτη κάποτε, ποτέ δεν σταματούσαν να συμβουλεύουν τα παιδιά τους, και αυτό γινόταν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που πήραν τις γνώσεις τους και οι ίδιοι από τους δικούς τους γονείς.

Ποιοι άραγε να ήταν εκείνοι οι τρόποι, μιας και οι περισσότεροι γονείς τότε ήταν τελείως αγράμματοι, και πολλοί δεν είχαν βγάλει ούτε καν το δημοτικό? Πώς ήταν σε θέση οι γονείς αυτοί να διδάσκουν τα παιδιά τους με τόσες συμβουλές και πρακτικές λύσεις , αφού σαν παιδαγωγοί οι ίδιοι ήταν εντελώς αγράμματοι, και δεν ήξεραν να βάλουν ούτε την υπογραφή τους? Πώς αφού δεν είχαν διαβάσει ούτε ένα βιβλίο ή σχετικό έντυπο?

Κι όμως γνώριζαν άριστα πολλά πράγματα, ίσως και περισσότερα από πόσα γνωρίζει ένας γονέας σήμερα! Όλα αυτά φυσικά μέσα από ποιήματα, τετράστιχες μαντινάδες, φράσεις ή χιλιάδες παροιμίες, και πολλές άλλες σοφές κουβέντες, όπου είχαν να τους παραθέσουν, καθώς και την ίδια πείρα της δικής τους ζωής.

Για παραδείγματα όλων αυτών, θα παραθέσουμε ένα ελάχιστο μονάχα μέρος σαν δείγμα.

Διδαχτικές τετράστιχες παροιμίες :

Γνώριζαν παλιοί πάρα πολλά τετράστιχα οι παλιοί, που ήταν έμμετρα διδαχτικά τετράστιχα, ή και μαντινάδες, συμβουλευτικού περιεχομένου, όπως τα παρακάτω παράδειγμα:

Ο Θειός μη δώσει του φτωχού θυρί και παραθύρι

και πάπλωμα να σκεπαστεί, κι ο νους του θα ξεσύρει.

Εν ολίγοις εννόησαν, πως όταν δόσεις σε έναν φτωχό περιουσία ή χρήματα και γίνει ξαφνικά μεγάλος, ο ίδιος θα φυσήξει αργότερα το μυαλό του, και ίσως σε πολεμήσει, γιατί πιθανόν να θέλει κι ακόμη περισσότερα! Θα έχει δηλαδή τον χαραχτήρα νεόπλουτου! Γνωστό βέβαια και από τους ελεηθέντες, ότι κανείς δεν συμπάθησε αυτόν που τον ελέησε, επειδή σκέπτεται, γιατί να μην είναι αυτός στη θέση του!

Ευχή γονέου γόραζε και στα βουνά περπάθιε,

και τα βουνά να συγχαλούν εσυ να μη φοβάσαι!

Πίστευαν πολύ στην δύναμη της ευχής των γονέων, παππούδων και γιαγιάδων σαν άγιο φτιαχτό. Αντίθετα πάλι, η βαρδυοκάρδιση των γονέων που τους πίκραναν τα παιδιά τους, αυτό ποτέ δεν τους έβγαινε σε καλό!

Οι φίλοι κι οι αδερφωχτοί τα σπίτια εχαλάσαν

κι οι κοπρισές κι οι λιπασές τα σπίτια αναβλύσαν

Πολλές φορές, οι πολλές παρέες με φίλους, αδέρφια ή συγγενείς, συνεπάγονται και τα σχετικά έξοδα, οπότε γίνεται φυσικά ζημιά σε ένα σπιτικό! Αντίθετα οι εργασίες στα χωράφια, η λίπανση τους, το κόπρισμα και όλο το σχετικό ενδιαφέρον, φέρνουν οικονομικά κέρδη, πρόοδο και ευημερία!

Ούλα ναι φάδια τση κοιλιάς και το ψωμί στιμόνι

μα το παντέρμο το κρασί ούλα τα συστυλιώνει.

Πολλές φορές την ώρα του κολατσιού στο χωράφι οι παλιοί έφερναν στο μυαλό τους αυτήν την παροιμία, που έδινε αξία στο κρασί! Σκέτο το ψωμί και τα υπόλοιπα μπορεί να κρατάνε το στομάχι του ανθρώπου, αλλά μαζί όμως με το κρασάκι, το στομάχι κρατάει περισσότερο γιατί δίνει περισσότερη ενέργεια!

Όποιος τον ύπνο αγαπά και τη δροσοποτούλα,

πρωί - πρωί σηκώνεται και βρίχνει μια σκ@τούλ@!

Παροιμία διδαχτική, που την έλεγαν συχνά στους τεμπέληδες και σε αυτούς που δεν αποφάσιζαν το πρωί να σηκωθούν με την ώρα τους να πάνε στη δουλειά τους.

Άλλες παροιμίες σε στυλ μαντινάδας:

Δενδρί που δεν σου μέλλεται να φας απ΄ τον καρπό του,

μην κοιμηθείς στον ίσκιο του, μην πάρεις τον καημό του.

Ποτέ κανείς μην παινεθεί πως έχει νου και γνώση,

Μέχρι να δει την τύχη του πως θα τον ε ‘ποδώσει

Τα άγραφα λόγια μοιάζουνε με τ’ άχερα στ΄ αλώνι,

όπου φυσά ο άνεμος κι όλα τα κάνει σκόνη

Όποιο πουλί ψηλοπετά στον ουρανό να φτάσει,

στο χαμηλώτερο κλαδί του γράφει ο Θειός να κάτσει.

Σαν κάμεις κάποιου-νε καλό, να μην του το θυμίζεις

γιατί αδειάζεις συνεχώς τη στάμνα που γεμίζεις

Του χαρτοπαίχτη του κυνηγού και του ψαρά το πιάτο,

χίλιες φορές είν’ όφκερο και μια φορά γεμάτο.

Θα μπορούσα να αναφέρω εκατοντάδες τέτοια συμβουλευτικά τετράστιχα, μια και τις συλλέγω ασταμάτητα χρόνια τώρα, καθώς και εκατοντάδες παροιμίες και φράσεις, ακούγοντας τα όλα στο χωριό μου από ηλικιωμένους.

Διδακτικές απλές παροιμίες

Διδάγματα και συμβουλές έλεγαν και μέσω παροιμιών,που πάλι και εδώ ο σοφός λαός της Κρήτης είχε άπειρες, και παραθέτουμε και εδώ κάποιες σαν παραδείγματα:

Άμα δώσεις μούρη τα αλλουνού χάνεις την εδική σου: Η παροιμία επισημαίνει τον κίνδυνο που διατρέχεις, δίνοντας πολύ θάρρος σε κάποιον-α, ακόμα σε τυχόν άγνωστο συνομιλητή σου. Ο συνομιλητής μπορεί εύκολα να αποθρασυνθεί, να σε προσβάλει, να σε υποβαθμίσει, να σε ρεζιλέψει, και να χάσεις έτσι την προσωπικότητα σου.

Ο νους κουράζει το κορμί, κι ο νους το ξεκουράζει: Το μυαλό μας δεν παύει να είναι ένα εργαλείο, που όταν σκέπτεται σωστά, μπορεί να μας βγάλει από πολύ κόπο, όπως και να μας ταλαιπωρήσει άσκοπα.

Πότε πίτα και φλασκί, πότε πίτα μοναχή, Ή: Άμα έχει η φλάσκα πίνω, αν δεν έχει την αφήνω: Και οι δυο παροιμίες λένε το ίδιο πράγμα, άμα έχω χρήματα ξοδεύω, κάνω ότι θέλω και τρώω ότι θέλω, αλλά αν δεν έχω να ξοδέψω κάθομαι στα αυγά μου!

Αργεί ο φρόνιμος να σφάλει, μα άμα σφάλει καλά σφάλει: Παροιμία σοφή που έχει βγει από τη ζωή. Επισημαίνει πως και οι καλοί κάποτε πέφτουν σε σφάλματα, και μάλιστα σε πολύ μεγάλα, οπότε και εκείνοι χρειάζονται προσοχή στη ζωή τους.

Απού φελά παντού φελά: Είναι μια σπουδαία παροιμία, που όσο σύντομη είναι, τόσο περικλείει ένα τεράστιο νόημα! Σημαίνει πως ό καλοπροαίρετος και φιλαλλήλης άνθρωπος που είναι ωφέλιμος σε ένα πράγμα, είναι ωφέλιμος στην κοινωνία και παντού σε όλες τις καταστάσεις!

Απού σκάβει ξένο λάκκο, να τον -ε-ξαμώνει του μπογιού του: Να μην κακολογούμε και να μην μηχανορραφούμε κάποιον, γιατί οι ίδιοι εμείς θα πέσουμε μέσα στον λάκκο που του σκάβουμε.

Όπου ιδείς κακιά γυναίκα δυο φορές την -ε χαιρέτα: Ο λαός της Κρήτης φοβάται ιδιαίτερα τις γλωσσούδες γυναίκες, τις καπάτσες τις κουτσομπόλες, τις υστερικές, και τις έχει μυθοποιήσει σαν δαίμονες! Έτσι, αφού δεν μπορείς να τα βάλεις με έναν δαίμονα, καλό είναι να μην τον προκαλείς και να τα βάζεις δηλ με μια μοχθηρή γυναίκα! Έτσι στο δρόμο που την συναντάς, καλό είναι να την διπλοχαιρετάς με χαμόγελο και καλή καρδιά, κι άστην- ε να δέρνεται!

Σχετική είναι και η παροιμία: «Όποιος σε εχθρεύεται δρόμο σου καθαρίζει»: Θέλει ο λαός τον άνθρωπο που τον συκοφαντούν άδικα, να πηγαίνει μπροστά, αφού στην ουσία οι μοχθηροί του ανοίγουν οι ίδιοι τον δρόμο! Ο κόσμος εξ άλλου γνωρίζει πολύ καλά τον ένα γνωρίζει και τον άλλο και μπορεί ο ίδιος να κρίνει!

Όποιος δεν κάνει ξένου καλό, δεν κάνει μηδέ δικό του: Η πείρα μας έχει διδάξει πως άνθρωποι ανεπρόκοποι στο σπίτι τους και στον εαυτόν τους, αν τους παρακαλέσεις να σου κάνουν μια εξυπηρέτηση, αμέσως θα δυσανασχετήσουν, και ακόμα κι αν σου κάνουν κάποια εξυπηρέτηση, αυτή θα είναι ατελής, μισερή, και θα σε κάνουν πολύ σύντομα να το μετανιώσεις!

Του κόσμου το συχαμερό τον κόσμο ξεσυχαίνεται: Τυχαίνει να φέρεις στον σπίτι σου τον πιο βρομιάρη ή βρομιάρα του χωριού, για να διαπιστώσεις το πόσο σιχαίνεται να φάει από το φαΐ σου και να πιει από το ποτήρι σου, γιατί απλά στην ουσία σιχαίνεται την καθαριότητα!

Πρωί - πρωί στον αύλακα, κι από νωρίς στον στάβλο: Προτρέπει η παροιμία στον αγρότη, να σηκωθεί πολύ πρωί να πάει να κάνει χωράφι (αύλακας=αυλακιά), αλλά και νωρίς να μαζευτεί στο σπίτι για να ξεκουραστεί αυτός και τα ζώα του.

Το πράμα α-που ναι στανικώς, ογλήγορα σκολάζει: Πράγματι αν κάποιος ξεκινήσει να κάνει κάτι χωρίς κέφι και όρεξη, ποτέ δεν θα προκόψει.

Από στα-ν εδανείζουμνε ήτρωγα τσι φουρνιές μου: Αφορά κάποιον ανεπρόκοπο, που από όταν άρχισε να παίρνει δανικά, έτρωγε τα λεφτά του μέλλοντος του, αυτηνού και των παιδιών του. Ότι φουρνιές ψωμί ( μελλοντικά έσοδα) αποχτούσε στο μέλλον, ήταν να ξεπληρώνει τα δανικά, και να δανείζεται ξανά για να έχει πάλι χρήματα. Σχετικό βέβαια είναι και το τετράστιχο:

Αν-ε μαζώνεις είκοσι, κι ύστερα τρως τριάντα, ο Διάολος θα σε δεχτεί και δεν κατέχεις γιάιντα!

Με τον καλιά σου κάθιζε, και νηστικός σηκώνου: Συμβουλή, πάντα να κάνομε παρέα με ανώτερους και πιο προκομμένους από εμάς ανθρώπους, ακόμα και αν δεν μας προσφέρουν κάτι. Από αυτόν θα μάθουμε πολλά, και προπάντων γιατί προόδευσε.

Το αμάτι του νοικοκύρη είναι λιπασά στο χωράφι: Και μόνο να επισκεφτείς το χωράφι σου και το δεις με τα μάτια σου, αυτί είναι σαν να το λίπανες! Αυτό εξηγείται διότι όλο και κάποιο ζιζάνιο θα ξεπατώσεις, ή θα κόψεις κανένα αγριγιάδι, ή θα βγάλεις μερικές πέτρες έξω κλπ. Γενικά θα δεις τις ανάγκες που έχει το χωράφι, και θα επιληφθείς την επόμενη φορά. Ανάλογη παροιμία είναι και η φράση:

Και μόνο να επισκεφθείς τη περιουσία σου, έχεις κέρδος 40 παράδες!

Το σπίτι το αδιάρμιστο περμαίνει μουσαφίρη: Συμβουλή να μην αφήνουμε ποτέ το σπίτι μας ασκούπιστο και ασυγύριστο, γιατί το κάνει ο διάολος και τότε μας έρχεται ο μουσαφίρης

Όντε με βρεις με μάζεψε κι όντο με θες να με 'χεις: Συμβουλή να μαζεύουμε κάτι ακόμα και αν δεν το χρειαζόμαστε για να το έχουμε τη στιγμή που θα το χρειαστούμε

Ο ξένος πόνος στα ξένα άντερα δε χωρεί: Να μην περιμένουμε ο ξένος να συμμεριστεί τον πόνο μας, αλλά ούτε και ο πλούσιος να συμπονέσει έναν φτωχό.

Φράσεις για άμεση πρακτική χρήση:

Κάποιες φράσεις τις μάθαιναν, όχι τόσο για την σοφία τους, αλλά για άμεση πρακτική λύση, επειδή κατά κάποιον τρόπο τους έδινε επιτόπου λύση σε ένα πρόβλημα τους.

Οι φράσεις είχαν και αυτές έμμετρο ποιητικό χαραχτήρα, όπως οι παρακάτω:

Το ούτσι ούτσι τέσσερα, κι η καρκατούρα πέντε, και το σκυλί με το γατί, εξηνταπέντε μέρες:

Αυτή η φράση, μάθαινε κατά σειρά τον χρόνο εγκυμοσύνης στο γουρούνι, την κατσίκα το σκυλί και το γατί.

Τον πρώτο χρόνο του γάμο, μηδέ σκυλί, μηδέ γατί, μηδέ γαστρί: Φράση που συμβουλεύει ένα νιόπαντρο ζευγάρι, πώς να διάγει τον πρώτο χρόνο. Συνιστούσε οι δυο νιόπαντροι να μην έχουν τον πρώτο χρόνο στο σπιτικό τους, μήτε σκύλο μήτε γάτα αλλά ούτε και γλάστρες με λουλούδια! Αντίθετα να ασχοληθούν περισσότερο ο ένας με τον άλλο, να φροντίζουν αλλήλους, και φυσικά να αφοσιωθούν στον έρωτά τους.

Σελάτο βούι γόραζε και γάιδαρο καμπούρη, γυναίκα λιανοκάμωτη και χοίρο μακρομούρη: Συμβούλευαν, το βόδι που θα αγόραζε κάποιος να είναι «σελάτο», δηλαδή να κάνει καμπούρα προς τα κάτω , δηλαδή κοιλιά η πλάτη του, η γυναίκα να είναι λεπτή, και ο χοίρος με να έχει μακριά μούρη, γιατί εθεωρείτο καλής ράτσας. Αντίστοιχη φράση ήταν και η εξής: Μαύρο σταμνί αγόραζε, και κόκκινο τσικάλι, γυναίκα λιανοκάμωτη, για να χαρείς τα κάλλη!

Από την άλλη όμως εξυμνούσαν και την αφράτη παχουλή γυναίκα με το παρακάτω:

Εφτά ομορφιές η ασπρουγιά, δεκαοχτώ τα πάχη, τριανταέξη τα μαλλιά χαράς τση τα που τα χει.

Μια φράση που μάθαιναν για ποια χόρτα ήταν κατάλληλα ή όχι για τα κουνέλια, είναι και η εξής: Τα ογρά χόρτα τα τσιλιούνε, τα παχάκια τα φουσκιούνε τα φλομάκια τα ψοφούνε. (Τα βρεγμένα χόρτα τους φέρνουν διάρροια, τα παχάκια που είναι η άγρια καλέντουλα τους δημιουργούν φούσκωμα, ενώ τα φλομάκια που είναι χόρτα μικρά και έχουν δηλητηριώδες γάλα τα ψοφούν)

Διάφορες σοφές κουβέντες

Πολλές φορές οι άνθρωποι στην κουβέντα τους καταπιάνονταν με διάφορα θέματα, και ανάλογα το θέμα, είχαν και την ανάλογη κουβέντα. Βέβαια όταν κάποιος κατάφερνε επάνω στην κουβέντα τους αυτή, να πει μια φράση ένθετη, παροιμία ή μαντινάδα που να είναι άμεσα σχετική, τότε ο λόγος του αποχτούσε ιδιαίτερη αξία και βαρύτητα, και εθεωρείτο σοφός και άριστος συνομιλητής!

Για παράδειγμα όταν μιλούσαν για πόσιμο νερό:

Το τρεχούμενο νερό είναι πάντα καθαρό.Ή: Το νερό άμα περάσει 40 πετραδάκια τότε είναι καθαρό. Αυτή ήταν η συμβουλή των μεγάλων για ποιο νερό ήταν τότε καθαρό.

Άλλες πάλι κουβέντες σχετικές, όπου κάποιος πρέπει να διαλέξει φτωχιά και όμορφη ή πλούσια και άσχημη, είναι οι παρακάτω:

Ανε την πάρω όμορφη θα μου την κυνηγούνε

Ανε την πάρω άσκημη θα με κατηγορούνε.

Μα όμορφη γη άσκημη γ-ή όπως θέλει ας είναι,

εγώ για τη γυναίκα μου δερβεναγάς θα είμαι! Επίσης έλεγαν τη φράση:

Όμορφή μου ήντα να φάμε? Άσκημή μου φέρε να φάμε!

Όταν πάλι το θέμα ήταν για κακούς συγγενείς, μπορούσε να ειπωθεί η φράση:

-Ποιος σου ‘κλεισε το σπίτι σου? ? – Ο συγγενής!

-Ποιος σου ‘βγαλε το μάτι σου? – Ο αδερφός!

Α, ο αδερφός? Για αυτό σου το ‘βγαλε τόσο βαθειά!

Αν το θέμα αφορούσε ηλικίες ή γεράματα, έλεγαν και το παρακάτω:

Στα 20 ανθεί και δένει, στα 50 κατασταίνει

Στα 80 κι οι δικοί του ξεβαργιούνται τη ζωή του

Και στα 100? Πάρ'’τον Θεέ μου από δω!

Συμβουλές με ποιήματα

Σπουδαίο ρόλο στην διαμόρφωση του χαραχτήρα των νέων έπαιξαν και πολλά ποιήματα.

Ένα τέτοιο συμβουλευτικό ποίημα για αγόρια παραθέτουμε παρακάτω, όπου το έλεγε η μάνα στο παιδί της, όταν ήταν μικρό αλλά καταλάβαινε.

Συμβουλές μιας μάνας στον γιό της την δεκαετία του ’30!

1-Γιέ μου στη δύσκολη ζωή σου, να ‘ ναι του αετού η ψυχή σου.

2-Γιέ μου όσο κι αν πεινάς, ποτέ μην κλέψεις για να φας.

3-Ποτέ πλούτη μη ζηλεύεις, τα αποχτάς κι άμα δουλεύεις.

4-Να ναι ο λόγος της τιμής σου, ο καθρέφτης της ψυχής σου.

5- Να ‘σαι πάντα ταπεινός, μετρημένος και σεμνός.

6-Δείχνε σεβασμό στους άλλους, σε μικρούς και σε μεγάλους.

7-Τίμα για να σε τιμούνε, να αγαπάς να σ’ αγαπούνε.

8-Να θυμάσαι τα λεφτά σου, μην τα θες όλα δικά σου.

9- Στις ανάγκες των ανθρώπω, δίνε κι απ τον δικό σου κόπο.

10-Κι όταν κάνεις το καλό, να το ρίχνεις στο γιαλό.

11-Μη ζητάς η πληρωμή σου, να ‘ναι όσο η δούλεψη σου.

12-Αν δεν ξέρεις τη δουλειά σου, ξάνοιγε το γείτονα σου

13-Κάνε καλό στον διπλανό σου, για να κάνεις και δικό σου.

14-Με τους γέρους αν καθίζεις, τη σοφία τους κερδίζεις.

15-Όταν πίνεις και γλεντάς, πάντα μέτρο να κρατάς.

16-Αν τους φίλους σου διαλέγεις, τους μπελάδες αποφεύγεις.

17-Απ’ το δίκιο σου να χάνεις, και στο σπίτι σου να φτάνεις.

18-Αν προκόψεις καμιά μέρα, να μην πάρει ο νους σου αέρα.

19-Κι αν χαθούνε τα λεφτά σου, να σου μείνει η ανθρωπιά σου.

20- Να σαι καλογυναικάς, νοικοκύρης χουβαρντάς.

21-Σαν το λύκο στη φωλιά σου, να ‘νεθρέφεις τα παιδιά σου.

22-Να ‘χουν το παράδειγμά σου, όλα τα παιδόγκονα σου.

23-Σαν γίνεις γέρος και παππούς, γέλια και χαρές να ακούς.

24-Όποιος σ’ έχει πικραμένο, γράφον-ε συγχωρεμένο.

25-Κι αν ε-πίκρανες κιανένα, ζήτα άφεση για σένα.

26-Τήρα αυτές τις συμβουλές, για να ζεις στιγμές καλές.

27-Να ‘ναι στη στερνή στιγμή σου, καθαρή η συνείδηση σου.

28-Να τελειώσει η ζωή σου, με γεμάτη τη ψυχή σου.

29- Στο μετερίζι τσ΄αθρωπιάς και στση τιμής το χρέος

εκεί να στέκεις όσο ζεις, κι ας είσαι ο τελευταίος.

30- Όταν στη κρίση του Θεού, λόγο θα πας να δώσεις,

μόνο για μικροπταίσματα θα πρέπει να πληρώσεις.

Θα λέγαμε μετά βεβαιότητας, πως ένα τέτοιο συμβουλευτικό ποίημα, θα μπορούσε άνετα να λάβει χώρα και στην σύγχρονη εποχή σαν συμβουλές σε ένα νέο παιδί!

Υπήρχε και αντίστοιχο ποίημα για κορίτσια και έλεγε αντίστοιχες συμβουλές, όπως:

Σε φίλη σου να μην το πεις ποτέ το μυστικό σου

φίλη στη φίλη θα το πει και είναι καλό δικό σου κλπ.

Φυσικά εάν βρούμε και αυτό το ποίημα θα το δημοσιεύσουμε.

(Και πάλι για άλλη μια φορά ευχαριστούμε τον κο Μύρωνα Μαραγκάκη που διέσωσε ενθυμούμενος το τελευταίο ποίημα από τα παιδικά του χρόνια, μάλιστα από τη δεκαετία του '30!)