Όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για το Σκάκι επιμέλεια κειμένου :Ρένα Τζωράκη

Το Σκάκι είναι ένα επιτραπέζιο -  πνευματικό παιχνίδι, που παίζεται από δύο άτομα με τη βοήθεια μίας σκακιέρας και 32 κομματιών.
Λέγεται επιτραπέζιο γιατί χρειαζόμαστε έναν επίπεδο χώρο να στηρίξουμε τη σκακιέρα  και πνευματικό, γιατί η κινητήρια δύναμη πίσω από τις κινήσεις που κάνουμε με τα κομμάτια είναι μονάχα το μυαλό μας και μόνο.

Λίγα λόγια για την Ιστορία του  παιχνιδιού :

Ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν είχε καιρό να παίζει παιχνίδια γιατί δεν είχε ελεύθερο χρόνο. Έπρεπε να αμυνθεί ενάντια στα άγρια θηρία και στα στοιχεία της φύσης. Αργότερα, όταν οι άνθρωποι έφτιαξαν κοινωνίες και ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και τη γεωργία, γεννήθηκε και η έννοια του ελεύθερου χρόνου και μαζί με αυτή η δημιουργία των πρώτων επιτραπέζιων παιχνιδιών. Ο πρόγονος του Σκακιού, είναι ένα παιχνίδι πολέμου που λεγόταν Τσατουράγκα και γεννήθηκε στην Ινδία τον 6ο αιώνα π.Χ . Τα κομμάτια του αντιπροσώπευαν τα τμήματα του Ινδικού στρατού: το πεζικό, το Ιππικό, τις άμαξες και … τους ελέφαντες!

Το παιχνίδι αυτό το πήραν αργότερα οι Πέρσες και οι Άραβες που το έφεραν με τη σειρά τους στο Βυζάντιο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Από την Ινδία μεταφέρθηκε και προς τα Ανατολικά στην Κίνα. 

  Η επιτυχία στην εξάπλωση του παιχνιδιού σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο δεν ήταν τυχαία.
Οι Πέρσες θεωρούσαν πως όποιος παίζει Σκάκι (ή όπως το έλεγαν αυτοί τότε «Σαχτρανί») εκπαιδεύεται στις αρετές του πολέμου που είναι το θάρρος, η ανδρεία, η συντροφικότητα, η επινοητικότητα και πολλά άλλα, χωρίς φυσικά να είναι ανάγκη να πάρει μέρος σε ένα πραγματικό πόλεμο με σφαγές και καταστροφές. 

Στην Ευρώπη, το Σκάκι παιζόταν στα καφέ της εποχής από την υψηλή κοινωνία στα που το θεωρούσε εργαλείο ανάδειξης της μεγαλοφυΐας. Στα τέλη όμως του 19ου αιώνα, μαζί με την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης και μεθοδολογίας, το παιχνίδι μεταμορφώθηκε και αυτό. Μπήκαν οι βάσεις για την διάδοσή του σε μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αφού πολλά βιβλία τυπώνονταν διαρκώς πάνω στην μελέτη του. Μάλιστα, είναι γνωστό πως το δεύτερο βιβλίο που τυπώθηκε ποτέ στην ιστορία (το πρώτο ήταν η Αγία Γραφή) ήταν σκακιστικό! Επίσης αναπτύχθηκε μια άλλη του πλευρά, αυτή του αθλήματος, με τη διοργάνωση πολλών τουρνουά με κορυφαίο αυτό για την ανάδειξη του Παγκοσμίου Πρωταθλητή. Αργότερα αναπτύχθηκαν και τα ομαδικά πρωταθλήματα με Σκακιστικές Ολυμπιάδες που συμμετέχουν πάνω από 160 χώρες. 

           Σαν άθλημα το Σκάκι έχει ένα χαρακτηριστικό που δεν το έχει κανένα άλλο σήμερα, με εξαίρεση τον Κλασσικό Αθλητισμό. Είναι διαδεδομένο σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Ο αριθμός των σκακιστών παγκοσμίως υπολογίζεται σε 650 εκατομμύρια! Πολύ πιο πάνω από τον αριθμό των ποδοσφαιριστών, των παιχτών του μπάσκετ ή οποιοδήποτε άλλου αθλήματος. Στην Ευρώπη είναι επίσης με διαφορά το νο 1 σχολικό άθλημα, μια πρωτιά που ισχύει και στην Ελλάδα μια που κάθε χρόνο  παίζουν  10.000 παιδιά Σκάκι στα σχολικά πρωταθλήματα, αριθμός μεγαλύτερος από κάθε άλλο άθλημα. 

Είναι το Σκάκι μονάχα παιχνίδι;

Σίγουρα όχι. Είναι και άθλημα. Είναι και κάτι άλλο μήπως; Οι σκακιστές θα σας πουν ότι είναι και τέχνη. Κάθε παρτίδα είναι και μια ξεχωριστή δημιουργία. Παρτίδες γίνονται γνωστές παγκοσμίως για την ομορφιά τους, ή μένουν στην ιστορία για τη σπανιότητά τους όπως η «Αθάνατη Παρτίδα» που παίχτηκε ανάμεσα στους Άντερσεν και Κιζερίνσκι στο Λονδίνο το 1851. 

 Το Σκάκι είναι και επιστήμη! Αρκεί να διαβάσει κάποιος την πλούσια βιβλιογραφία πάνω στη σκακιστική θεωρία για να πειστεί. Γι’ αυτό και η εκμάθηση Σκακιού από μικρή ηλικία, ακόμη και στις ηλικίες του Νηπιαγωγείου, θεωρείται ιδιαίτερα ωφέλιμη για τα παιδιά. Έρευνες έχουν δείξει ότι συμβάλει στην καλλιέργεια της κριτικής και λογικής σκέψης, στην επινοητικότητα και φαντασία, στην ανάπτυξη μαθηματικών δεξιοτήτων και γενικότερα στην καλύτερη επίδοση στα σχολικά μαθήματα. Το γεγονός ότι ο παράγοντας τύχη παίζει μηδενικό ή ελάχιστο ρόλο, κάνει τα παιδιά να αναλαμβάνουν την ευθύνη των αποφάσεών τους. Κάθε καλό αποτέλεσμα έρχεται γιατί έπαιξαν καλύτερα και κάθε κακό γιατί ο αντίπαλος ήταν ανώτερος και όχι περισσότερο  τυχερός.
 Επίσης το παιδί μπορεί να παίξει με ίσους όρους εναντίον ενός μεγαλύτερου παιδιού ή ενήλικα, ή ενός ψηλότερου ή ακόμα και εναντίον ενός ανθρώπου με ειδικές ανάγκες. Η ηλικία, η μόρφωση, η σωματική διάπλαση,  δεν έχουν σημασία. Ο καλύτερα προετοιμασμένος σκακιστής, αυτός που θα επιδείξει μεγαλύτερη φαντασία, μεθοδολογία, λογική σκέψη και αυτοσυγκέντρωση ταυτόχρονα θα κερδίσει. 

Το σκάκι βελτιώνει τα χαρακτηριστικά που χρειάζεται ένας μαθητής ώστε να επιτύχει στο σχολείο:

Ιατρικές μελέτες και έρευνες που έχουν γίνει έχουν δείξει πως το Σκάκι:

Α) Αναπτύσσει την αυτοσυγκέντρωση, τις επικοινωνιακές και γνωστικές δεξιότητες, την κριτική και στρατηγική σκέψη, τη μνήμη, την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, την πνευματική ωριμότητα και δημιουργικότητα, την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση.
Β.)Ενθαρρύνει την βαθειά σκέψη, την εξαντλητική και τελειωτική ανάλυση της σχέσης δράσης-αντίδρασης-συνέπειας και τη νοερή απεικόνιση σχέσεων αλληλουχίας. 
Γ.) Σε χώρες όπου διδάσκεται στα σχολεία, οι μαθητές εμφανίζουν αυξημένες δυνατότητες στην αναγνώριση σύνθετων προτύπων και συνέπεια αυτού είναι να αριστεύουν συχνότερα στα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες. 
Δ. )Σε μαθητές με μαθησιακά προβλήματα βοηθά σημαντικά στη βελτίωση της δεξιότητας διατύπωσης και ανάλυσης λεκτικών συλλογισμών αλλά και στην άσκηση αυτοελέγχου.
Ε.) Σε μαθητές 1ης και 2ας Δημοτικού βοηθά στην ανάπτυξη επίκτητων μαθησιακών ικανοτήτων. 
ΣΤ.) Διδάσκει το ομαδικό πνεύμα με έμφαση στις ικανότητες του ατόμου  την αξία της σκληρής δουλειάς και της αφοσίωσης  την υπευθυνότητα και την ισότιμη αποδοχή των επαίνων και των δυσμενειών• τη αξία της νίκης αλλά και της τιμητικής ήττας τον υγιή επί ίσοις όροις ανταγωνισμό• την ευγενή άμιλλα και το ευ αγωνίζεσθε. Πάνω από όλα το σκάκι διδάσκει την ταπεινότητα –αντί να καυχιέται για τη νίκη του, ο σκακιστής ενθαρρύνεται να μάθει από τον αντίπαλό του και να του φέρεται με σεβασμό. 

Παρά την κραταιά αντίληψη ότι το σκάκι είναι ένα παιχνίδι που απευθύνεται σε ευφυΐες, είναι εύκολο για οποιονδήποτε να μάθει τους κανόνες του. Παιδιά 4-5 ετών μπορούν να μάθουν γρήγορα τους βασικούς κανόνες και δεν υπάρχει πραγματικός λόγος για τους γονείς να πιστεύουν ότι πρέπει να είναι εμπειρογνώμονες για να μπορέσουν να καθίσουν και να παίξουν με τα παιδιά τους.

Η σκακιέρα τοποθετείται ώστε ο κάθε παίκτης να έχει στην κάτω δεξιά γωνία του ένα λευκό τετράγωνο. Οι 2 αντιμέτωποι στρατοί, ο λευκός και ο μαύρος, αποτελούνται από 16 κομμάτια: έναν βασιλιά, μία βασίλισσα, δύο αξιωματικούς, δύο ίππους, δύο πύργους, και οκτώ πιόνια. Μέσα σε λίγα λεπτά μπορεί οποιοσδήποτε να μάθει τους τρόπους που τα κομμάτια κινούνται και συλλαμβάνουν άλλα κομμάτια. Ο στόχος κάθε παίκτη είναι να στριμώξουν το βασιλιά σε θέση όπου δεν μπορεί να διαφύγει τη σύλληψη, δηλαδή να κάνουν «ματ». Είναι εντελώς φυσικό κάποιος αρχάριος να χάσει πολλά παιχνίδια μέχρι να αρχίσει να ανταγωνίζεται κάποιον εμπειρότερο παίκτη. Το πρώτο πράγμα που διδάσκει το σκάκι είναι ότι δεν πρέπει να το βάζουμε κάτω εύκολα. Το δεύτερο είναι ότι δεν πρέπει να κάνουμε τα ίδια λάθη δύο φορές.

Ο Εμμανουέλ Λάσκερ  ο μεγάλος Σκακιστής:

Ο Εμμάνουελ Λάσκερ γεννήθηκε στο Μπέρλιχεν της Γερμανίας στις 24 Δεκεμβρίου 1868.
 Έμαθε σκάκι από τον μεγαλύτερο αδελφό του Μπέρτχολντ. Ως παιδί ο Λάσκερ ανέπτυξε ταλέντο τόσο για το σκάκι όσο για τα μαθηματικά. Παρακολούθησε ένα σχολείο στο Βερολίνο για να αναπτύξει το μαθηματικό του ταλέντο και αργότερα πήγε να σπουδάσει μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο του Ερλάγκεν. Έγινε Γκραν Μετρ στο σκάκι το 1889.

 Ο  Λάσκερ δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος σκακιστής αλλά ένα πολύπλευρο πνεύμα με σημαντική συνεισφορά στη φιλοσοφία και τα μαθηματικά. Στο βιβλίο “Emmanuel Lasker, The Life of a chess master”, ο μεγάλος Αλμπερτ Αϊνστάϊν προλογίζει ως εξής: «Ο Λάσκερ ήταν αναμφισβήτητα ένας από τους σημαντικότερους ανθρώπους που γνώρισα στη διάρκεια της ωρίμανσης της ζωής μου». Ο Λάσκερ έλεγε πως το σκάκι δεν ήταν απλά ένα παιχνίδι γνώσεων κάποιων βιβλίων γύρω απ’ αυτό αλλά αντιπροσώπευε μια μάχη ανάμεσα σε δύο πρόσωπα, και επομένως ήταν αναγκαία η κατανόηση του στυλ και της ψυχολογίας του αντιπάλου.

Πώς παίζεται το Σκάκι;

 Το πιόνι είναι το μοναδικό κομμάτι που κινείται μόνο προς τα εμπρός. Στη πρώτη του κίνηση μπορεί να κινηθεί είτε ένα είτε δύο τετράγωνα, σε κάθε μετέπειτα κίνησή του όμως, μπορεί να κινηθεί μόνο ένα τετράγωνο.

Στη περίπτωση που ένα πιόνι προχωρήσει μέχρι τη τελική γραμμή του αντιπάλου, το πιόνι προάγεται και ο παίχτης έχει το δικαίωμα να το αντικαταστήσει με με ένα εκ των κομματιών: βασίλισσα, πύργο, αξιωματικό ή ίππο. Δεν έχει καμία σημασία αν ο παίχτης ήδη έχει μια βασίλισσα ή όχι, σε κάθε περίπτωση έχει το δικαίωμα να τοποθετήσει άλλη μια στη σκακιέρα στη θέση του πιονιού του.

Το πιόνι αιχμαλωτίζει αντίπαλα κομμάτια κινούμενο κινούμενο ένα τετράγωνο διαγώνια μπροστά (αριστερά ή δεξιά), καταλαμβάνοντας τη θέση τους.

Εάν όμως ακριβώς μπροστά από το πιόνι βρίσκεται κάποιο άλλο κομμάτι, τότε το πιόνι μπλοκάρεται και δεν μπορεί να κινηθεί.

Ο πύργος

Κινείται οριζοντίως και καθέτως, μετακινούμενος όσα τετράγωνα επιθυμεί, εκτός εάν ο δρόμος του είναι μπλοκαρισμένος από κάποιο άλλο κομμάτι. Αιχμαλωτίζει οποιοδήποτε αντίπαλο κομμάτι βρεθεί στο δρόμο του, καταλαμβάνοντας τη θέση αυτού. Ο πύργος δεν μπορεί να υπερπηδήσει άλλα κομμάτια.

O αξιωματικός

Κινείται διαγωνίως, μετακινούμενος όσα τετράγωνα επιθυμεί, εκτός εάν ο δρόμος του είναι μπλοκαρισμένος από κάποιο άλλο κομμάτι. Αιχμαλωτίζει οποιοδήποτε αντίπαλο κομμάτι βρεθεί στο δρόμο του, καταλαμβάνοντας τη θέση αυτού. Όπως και ο πύργος, δεν μπορεί να υπερπηδήσει άλλα κομμάτια. Στην αρχή του παιχνιδιού ο κάθε παίχτης έχει έναν αξιωματικό τοποθετημένο σε λευκό τετράγωνο και έναν σε μαύρο. Αυτός στο λευκό τετράγωνο λέγεται λευκοτετράγωνος και λόγω της διαγώνιας κίνησης του, θα μπορεί να κινείται μόνο σε λευκά τετράγωνα. Ενώ αντίστοιχα ο μαυροτετράγωνος μόνο σε μαύρα.

Η βασίλισσα

Κινείται οριζοντίως, καθέτως και διαγωνίως όσα τετράγωνα επιθυμεί εκτός εάν συναντήσει εμπόδιο, ενώ δεν υπερπηδά άλλα κομμάτια. Η βασίλισσα κινείται σαν να είναι ένας πύργος και ένας αξιωματικός συγχρόνως. Αιχμαλωτίζει οποιοδήποτε αντίπαλο κομμάτι βρεθεί στο δρόμο της, καταλαμβάνοντας τη θέση αυτού. Η βασίλισσα μπορεί να ελέγχει το μεγαλύτερο αριθμό τετραγώνων από οποιοδήποτε άλλο κομμάτι, με αποτέλεσμα να είναι το πιο ισχυρό κομμάτι στη σκακιέρα.

Ο ίππος

Κινείται κατά τρία τετράγωνα σχηματίζοντας ένα “Γ”. Η κίνηση του είναι μικτή, δηλαδή συνδυασμός δύο κινήσεων, μίας κάθετης και μίας οριζόντιας, ώστε να συμπληρώσει συνολικά τρία τετράγωνα (χωρίς φυσικά να υπολογίζεται το τετράγωνο στο οποίο είναι ήδη).

Ο ίππος είναι το μοναδικό κομμάτι που έχει τη δυνατότητα να υπερπηδήσει άλλα κομμάτια. Αιχμαλωτίζει αποκλειστικά τα κομμάτια που βρίσκονται στο τετράγωνο στο οποίο καταλήγει η κίνηση του (στο τρίτο τετράγωνο).

Ο βασιλιάς

Ο βασιλιάς είναι το πιο σημαντικό κομμάτι στη σκακιέρα. Δεν μπορεί ποτέ να αιχμαλωτιστεί και αν βρεθεί σε κίνδυνο, τότε πρέπει να γίνει ξανά ασφαλής αμέσως. Στη περίπτωση που αυτό δεν είναι δυνατό, η παρτίδα έχει χαθεί. Ο βασιλιάς μπορεί να κινηθεί κατά ένα μόνο τετράγωνο προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ωστόσο ο βασιλιάς δεν μπορεί να κινηθεί σε τετράγωνο το οποίο απειλείται από αντίπαλα κομμάτια. Ο βασιλιάς αιχμαλωτίζει αντίπαλα κομμάτια καταλαμβάνοντας τη θέση τους. Δεν μπορεί όμως να αιχμαλωτίσει αντίπαλα κομμάτια που υποστηρίζονται (καθώς θα βρεθεί σε τετράγωνο που απειλείται).

Ο βασιλιάς κινείται κατά ένα τετράγωνα προς οποιαδήποτε κατεύθυνση θέλει. Δεν έχει όμως τη δυνατότητα να κινηθεί ή να παραμείνει σε τετράγωνο το οποίο απειλείται από αντίπαλο κομμάτι. Δεν έχει επίσης τη δυνατότητα να αιχμαλωτίσει κομμάτι που υποστηρίζεται.

Ας δούμε μερικά ποιήματα που έγραψαν μεγάλοι ποιητές για το Σκάκι:

Το πιόνι, Κ. Καβάφης (1863- 1933)

Πολλάκις βλέποντας να παίζουν  σκάκι

ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι

οπού σιγά, σιγά τον δρόμο βρίσκει

και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη

οπού θαρρείς πως βέβαια εδώ θ’ αρχίσουν

η απολαύσεις του κ’ η αμοιβές του.

Πολλαίς στον δρόμο κακουχίαις βρίσκει.

Λόγχαις λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι·

τα κάστρα το χτυπούν με ταις πλατειαίς των

γραμμαίς· μέσα στα δυο τετράγωνά των

γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν

με δόλο να το κάμουν να σκαλώση·

κ’ εδώ κ’ εκεί με γωνιακή φοβέρα

μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι

απ’ το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.

Αλλά γλυτώνει απ’ τους κινδύνους όλους

και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,

στην φοβερή γραμμή την τελευταία·

τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!

Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνη

κ’ ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.

Για την βασίλισσα, που θα μας σώση,

για να την αναστήση από τον τάφο

ήλθε να πέση στου σκακιού τον άδη.

(Από τα Κρυμμένα Ποιήματα 1877-1923, Ίκαρος 1993)

**

Το Σκάκι, Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986)

Ασθενικός βασιλιάς, λοξός αξιωματικός, φρενιασμένη

βασίλισσα, πύργος ευθύς, πολυμήχανος στρατιώτης

απάνω στην ασπρόμαυρη πορεία

ψάχνει ο ένας τον άλλο και συγκρούονται σ’ επίμονη μάχη.

Δεν ξέρουν πως το σίγουρο χέρι

του παίχτη τους ρυθμίζει τη μοίρα,

δεν ξέρουν πως μια τρομαχτική νομοτέλεια

ελέγχει τις αποφάσεις και τη διαδρομή τους.

Αλλά κι ο ίδιος ο παίχτης είναι αιχμάλωτος

(η έκφραση είναι του Ομάρ) μιας άλλης σκακιέρας

με μαύρες νύχτες και άσπρες μέρες.

Ο Θεός κινάει τον παίχτη κι ο παίχτης τα πιόνια.

Μα άραγε ποιος Θεός, πίσω από το Θεό, κινάει το νήμα

της σκόνης και του χρόνου, του ονείρου και της αγωνίας;

(μετ. Δημήτρης Καλοκύρης)

**

Το Σκάκι, Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

Έλα να παίξουμε.

Θα σου χαρίσω τη βασίλισσά μου.

( Ήταν για μένα μια φορά η αγαπημένη.

Τώρα δεν έχω πιά αγαπημένη )

Θα σου χαρίσω τους πύργους μου

( Τώρα πιά δεν πυροβολώ τους φίλους μου

Έχουν πεθάνει καιρό πριν από μένα )

Κι ο βασιλιάς αυτός δεν ήτανε ποτέ δικός μου.

Κι ύστερα τόσους στρατιώτες τι τους θέλω;

( Τραβάνε μπρός, τυφλοί, χωρίς καν όνειρα )

Όλα , και τα άλογά μου θα στα δώσω.

Μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω.

Που ξέρει μόνο σ ένα χρώμα να πηγαίνει

Δρασκελώντας τη μια άκρη ως την άλλη

Γελώντας μπρός στις τόσες πανοπλίες σου

Μπαίνοντας μέσα στις γραμμές σου ξαφνικά

Αναστατώνοντας τις στέρεες παρατάξεις.

Κι αυτή δεν έχει τέλος η παρτίδα.

**