«Ιθάκη» του Αλέξανδρου Παναγούλη.

«Ιθάκη» του Αλέξανδρου Παναγούλη

[Στρατιωτικές Φυλακές του Μπογιατίου – Απομόνωση – Ιούλιος 1971]

Οδυσσέα σαν βγήκες στην Ιθάκη

τι δυστυχία θάνιωσες

Αφού κι άλλη ζωή μπροστά σου είχες

γιατί τόσο νωρίς να φτάσεις;

Χωρίς σκοπό έμεινες πια

από μεγάλος έγινες μικρός

«Πιο μακρυνή ας ήταν η Ιθάκη»

πιστεύω πως ψιθύρισες

και πως δε θέλησες

καινούργια πια Ιθάκη να ζητήσεις

γιατί φοβήθηκες

πως και σ’ αυτή νωρίς θα φτάσεις;

Απ’ την αρχή έπρεπε

αλλιώτικη Ιθάκη να ζητούσες

Ιθάκη όμορφη και μακρυνή

που να τη φτάσει

δεν ζητά μονάχα ένας

Τέτοια δεν ήταν η δική σου

αφού μονάχος την ποθούσες

κι αν όμορφη την είδαν οι πολλοί

στην πέννα ενός Ομήρου το χρωστάει

Ο Αλέξανδρος Παναγούλης αξιοποιεί την ίδια ποιητική ιδέα με τον Καβάφη, δίνοντας ωστόσο μια τελείως διαφορετική ανάγνωση, εφόσον ό,τι στην «Ιθάκη» του Καβάφη εκλαμβάνεται ως μια προσωπική διαδρομή άντλησης γνώσεων και εμπειριών, στην «Ιθάκη» του Παναγούλη ερμηνεύεται ως μια ημιτελής, αν όχι ανώφελη, περιπέτεια, αφού δεν είχε ως στόχο της κάτι το συλλογικά επωφελές. Το να επιδιώκει κανείς την επίτευξη προσωπικών επιδιώξεων, δεν αποτελεί, όπως προκύπτει από το συγκεκριμένο ποίημα, κάτι που μπορεί να προσφέρει στο άτομο ουσιαστική ικανοποίηση, μιας και ελλείπει η αγαθή εκείνη επίγνωση της ανιδιοτελούς προσφοράς στους άλλους ανθρώπους.

Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως ο Αλέξανδρος Παναγούλης επιχείρησε τον Αύγουστο του 1968 να δολοφονήσει τον τότε δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο, με αποτέλεσμα να περάσει πάνω από τέσσερα χρόνια στη φυλακή, όπου και βασανίστηκε απάνθρωπα. Η δική του επιθυμία ήταν να προσφέρει, με πλήρη αυτοθυσία, κάθε πιθανή βοήθεια προκειμένου η Ελλάδα να απαλλαγεί από τη μισητή δικτατορία, αλλά και από τους ανθρώπους εκείνους που χωρίς δισταγμό συνεργάστηκαν με το καθεστώς αυτό. Ποιήματα, μάλιστα, όπως είναι η «Ιθάκη» γράφτηκαν μέσα στην απομόνωση, όπου ο Παναγούλης, μη έχοντας στη διάθεσή του κάποια γραφική ύλη, χρησιμοποιούσε ακόμη και το αίμα του για να γράφει πάνω στους τοίχους.

Οδυσσέα σαν βγήκες στην Ιθάκη

τι δυστυχία θάνιωσες

Αφού κι άλλη ζωή μπροστά σου είχες

γιατί τόσο νωρίς να φτάσεις;

Ο ποιητής θεωρεί πως μόλις ο Οδυσσέας έφτασε στην Ιθάκη θα ένιωσε μεγάλη δυστυχία, εφόσον θα συνειδητοποίησε πως ολοκλήρωσε το εκπληκτικό του ταξίδι πολύ νωρίς και πως είχε ακόμη πολλά χρόνια να ζήσει∙ χρόνια που κατ’ ανάγκη δεν θα είχαν πια την περιπετειώδη γοητεία του ταξιδιού∙ χρόνια ανίας και ψυχικής απογοήτευσης. Όλα όσα προσέφεραν στον Οδυσσέα αδιάκοπες συγκινήσεις: οι συνεχείς εναλλαγές καταστάσεων και τοποθεσιών, οι διάφοροι κίνδυνοι, η αγωνία, αλλά και η διαρκώς εντεινόμενη προσδοκία, έπαψαν να υπάρχουν αμέσως μόλις ο μυθικός ήρωας έφτασε στον νησί του, που, θεωρητικά τουλάχιστον, αποτελούσε τον αντικειμενικό του στόχο και θα του διασφάλιζε την ευτυχία της γαλήνης και της ηρεμίας. Στην πραγματικότητα, βέβαια, το φτάσιμο στην Ιθάκη, σήμαινε πως ο ήρωας δεν θα είχε πια να αντιμετωπίσει άλλες προκλήσεις και πως θα έπρεπε μετά από τόσες μάχες, περιπέτειες και αγώνες, να συμβιβαστεί με μια στάσιμη και προφανώς βαρετή ζωή.

Όπως τονίζει εμφατικά, άλλωστε κι ο Καβάφης στη δική του Ιθάκη, ο Οδυσσέας δεν θα πρέπει να βιαστεί καθόλου να ολοκληρώσει το ταξίδι του, αντιθέτως θα πρέπει να επιθυμεί τη μεγάλη του διάρκεια: «Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, / να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος, / γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις», «Να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος. / Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι / που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά / θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους», «Αλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου. / Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει».

Χωρίς σκοπό έμεινες πια

από μεγάλος έγινες μικρός

«Πιο μακρυνή ας ήταν η Ιθάκη»

πιστεύω πως ψιθύρισες

και πως δε θέλησες

καινούργια πια Ιθάκη να ζητήσεις

γιατί φοβήθηκες

πως και σ’ αυτή νωρίς θα φτάσεις;

Ο Οδυσσέας φτάνοντας στην Ιθάκη του νωρίς, απομένει πλέον χωρίς κανένα σκοπό, αφού κατόρθωσε αυτό που επιθυμούσε, κι αίφνης από σπουδαίος και άφοβος ταξιδευτής τρέπεται σ’ έναν μικρό άνθρωπο, αφού χάνει τον διακαή εκείνο πόθο της επιστροφής που για χρόνια τον έκανε να ξεπερνά καθημερινά τα όριά του και να πετυχαίνει εκπληκτικά πράγματα. Το μεγαλείο του Οδυσσέα εκμηδενίζεται αμέσως μόλις ο ήρωας ολοκληρώνει το ταξίδι του και παύει να αισθάνεται τη διαρκή ανάγκη να δοκιμάσει τις αντοχές και τις δυνάμεις του. Γι’ αυτό κι ο ποιητής πιστεύει πως ο ήρωας θα ευχήθηκε να ήταν πιο μακρινή η Ιθάκη του, ώστε να διαρκούσε ακόμη περισσότερο το ταξίδι αυτό των αλλεπάλληλων περιπετειών και δοκιμασιών.

Θεωρεί, επιπλέον, ο Παναγούλης πως εκείνο που απέτρεψε τελικά τον Οδυσσέα από το να θέσει έναν νέο στόχο στη ζωή του, μια νέα Ιθάκη, ήταν ακριβώς ο φόβος πως και στο νέο αυτό προορισμό θα έφτανε νωρίς. Ο Οδυσσέας φοβήθηκε, λοιπόν, τη γρήγορη εκπλήρωση της όποιας νέας επιδίωξης, γι’ αυτό και προτίμησε να παραμείνει στη στασιμότητα της ήρεμης οικογενειακής ζωής, αποφεύγοντας το ξεκίνημα ενός νέου ταξιδιού.

Απ’ την αρχή έπρεπε

αλλιώτικη Ιθάκη να ζητούσες

Ιθάκη όμορφη και μακρυνή

που να τη φτάσει

δεν ζητά μονάχα ένας

Ωστόσο, ο ποιητής πιστεύει πως το πρόβλημα του Οδυσσέα δεν ήταν το να θέσει στον εαυτό του ως στόχο μια νέα Ιθάκη, αλλά να έθετε ήδη από την αρχή έναν διαφορετικό στόχο∙ μια αλλιώτικη Ιθάκη. Ό,τι επιδίωξε να επιτύχει ο Οδυσσέας ήταν κάτι που αφορούσε μόνο τον ίδιο, κάτι το ατομικό, που δεν επρόκειτο να ωφελήσει άλλους ανθρώπους. Έπρεπε, επομένως, να ζητήσει μια Ιθάκη πιο όμορφη και πιο μακρινή∙ μια Ιθάκη στην οποία θα ήθελαν κι άλλοι να φτάσουν, κι όχι μονάχα εκείνος.

Μια τέτοια Ιθάκη, που θα ήταν στόχος και όραμα πολλών ανθρώπων∙ μια Ιθάκη που θα αποτελούσε συλλογική επιδίωξη, θα προσέφερε πολύ μεγαλύτερη ικανοποίηση στον ηρωικό Οδυσσέα, αφού θα του έδινε τη δυνατότητα να επιτύχει κάτι σημαντικό για πολλούς ανθρώπους. Ο Παναγούλης δεν θέλει τον μοναχικό Οδυσσέα που παλεύει για τον εαυτό του, θέλει τον Οδυσσέα που αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, θέλει τον Οδυσσέα της συλλογικής προσπάθειας, του κοινωνικού αγώνα και των λαϊκών επιδιώξεων. Ο ποιητής δεν εκτιμά την εγωκεντρική θέαση των πραγμάτων, μήτε τον αγώνα για τις προσωπικές επιθυμίες∙ ο ποιητής επιθυμεί να δει τους ανθρώπους να παλεύουν από κοινού για όσα μπορούν να διασφαλίσουν μια καλύτερη, πιο ελεύθερη και πιο ανεξάρτητη ζωή για όλους τους ανθρώπους.

Τέτοια δεν ήταν η δική σου

αφού μονάχος την ποθούσες

κι αν όμορφη την είδαν οι πολλοί

στην πέννα ενός Ομήρου το χρωστάει

Μια τέτοια συλλογική Ιθάκη δεν ήταν η Ιθάκη του Οδυσσέα, αφού μόνο εκείνος την ποθούσε, κι αν βρέθηκαν πολλοί άνθρωποι να τη θεωρήσουν όμορφη και να εκτιμήσουν την αξία της, αυτό δε συνέβη γιατί είχε πράγματι τη θεμιτή αξία, αλλά γιατί την εκθείασε ο μέγιστος ποιητής, ο Όμηρος, και της προσέδωσε με το λόγο του την ομορφιά ενός ιδανικού συμβόλου.

Η εποχή μας, όμως, δεν είναι μια εποχή που επιτρέπει τα μοναχικά αυτά ταξίδια και τις ατομικές επιδιώξεις, καθώς αν οι άνθρωποι δεν ενώσουν τις δυνάμεις τους για να διεκδικήσουν από κοινού τα επωφελή για το κοινωνικό σύνολο, θα βρεθούν συντετριμμένοι υπό την πίεση των ισχυρών πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων. Έχουν παρέλθει πια τα χρόνια των μεμονωμένων ηρώων.
Τώρα πια οι πολίτες οφείλουν να ομονοούν και να παλεύουν μαζί για τα δίκαιά τους, αφού έχουν ν’ αντιμετωπίσουν δυνάμεις που κανένας ήρωας του παρελθόντος δεν χρειάστηκε ποτέ να αντιπαλέψει.